آثار ژئوپلیتیک تحریم ایران

خبر خوب این است که تاثیر نفت ۱۰۰ دلاری بر اقتصاد جهان اکنون کمتر از تاثیر آن در سال ۲۰۱۱ و پس از آن است. یک دلیل این امر، افزایش کارآیی در مصرف انرژی و دلیل دیگر، افزایش تولید نفت شیل در آمریکاست که سبب می‌شود لطمه قیمت بالای نفت به اقتصاد این کشور کمتر شود. البته باید دید علت رشد قیمت‌ها چیست؟ شوک نفتی حاصل از محدود شدن عرضه یک خبر منفی است، اما اگر رشد تقاضا علت آن باشد، نشان می‌دهد وضعیت اقتصادی جهان خوب است که تقاضا بالا رفته است. در حال‌حاضر هر دو عامل بر قیمت‌ها تاثیر گذاشته‌اند و سبب رشد قیمت‌ها شده‌اند. سوالات مختلفی درباره نفت ۱۰۰ دلاری مطرح است. سوال نخست این است که رشد قیمت‌ها به این سطح چه معنایی برای اقتصاد جهان خواهد داشت. قیمت بالای نفت به قدرت مصرف خانوارها لطمه وارد می‌کند، اما تاثیر آن برای همه کشورها یکسان نیست. برای مثال اروپا نسبت به رشد قیمت‌ها آسیب‌پذیر است، زیرا واردکننده این ماده خام محسوب می‌شود و چین که بزرگترین وارد‌کننده نفت در جهان است، شاهد رشد نرخ تورم خواهد بود. افزایش قیمت نفت همچنین دارای تاثیرات فصلی است. اکنون که در آستانه فصل زمستان در نیمکره شمالی هستیم رشد قیمت نفت سبب می‌شود مصرف‌کنندگان به استفاده از سوخت‌های جایگزین روی آورند تا از هزینه خود بکاهند. البته این کار ساده نیست و نیز زمینه رشد قیمت دیگر حامل‌های انرژی را فراهم می‌کند. برخی کشورها از پیش تدابیری برای کاهش وابستگی به نفت وارداتی اتخاذ کرده‌اند. اقتصاددان‌ها معتقدند اگر قیمت نفت بالای ۱۰۰ دلار باقی بماند به اقتصاد جهان زیان وارد خواهد شد. مسلما رشد قیمت نفت به ۱۰۰ دلار، بیش از آنکه سودمند باشد، مضر است، اما اکنون وضعیت اقتصادی جهان با سال ۲۰۱۱ متفاوت است و این بدان معناست که زیان رشد قیمت‌ها برای رونق اقتصاد جهان کمتر از آن سال خواهد بود. در واقع اقتصاددانان معتقدند اگر قرار باشد قیمت نفت زیان پایدار به اقتصاد جهان وارد کند، ضروری است قیمت‌ها به ارقامی بسیار بالاتر از ۱۰۰ دلار برسد و در سطوح بالا باقی بماند.

سوال دیگر به تاثیر ایران و آمریکا بر بازار نفت مربوط است. مسائل ژئوپلیتیک همواره بر بازار نفت تاثیرگذار بوده‌اند. اعمال مجدد تحریم علیه ایران از سوی آمریکا به کاهش عرضه نفت این کشور منجر شده و در حالی که ترامپ اوپک را تحت‌فشار قرار داده تا بر تولید نفت خود بیفزاید، اما واقعیت این است که مازاد ظرفیت تولید این سازمان محدود است. از سوی دیگر عرضه نفت از لیبی، ونزوئلا و نیجریه تحت‌تاثیر مسائل سیاسی و اقتصادی دائما دچار اخلال می‌شود و به همین دلیل تحلیلگران بانک گلدمن ساکس معتقدند در هفته‌های آینده قیمت نفت در محدوده ۹۰ تا ۱۰۰ دلار افزایش خواهد یافت.

سوال سوم این است که برنده و بازنده افزایش قیمت نفت کیست؟ اکثر تولیدکنندگان بزرگ نفت جزو اقتصاد‌های نوظهور هستند. عربستان و روسیه به صادرات نفت به‌شدت وابسته هستند و طبیعی است که رشد قیمت‌ها به سود آنها خواهد بود اما این سود نمی‌تواند بلندمدت باشد زیرا به تدریج از تقاضا کاسته خواهد شد. نیجریه و کلمبیا نیز از افزایش قیمت‌ها سود می‌برند و می‌توانند از درآمد بالاتر برای کاستن از کسری بودجه و کسری حساب‌جاری و نیز سرمایه‌گذاری استفاده کنند و این به معنای نرخ بالاتر رشد اقتصاد است.

در مقابل چین، تایوان، ترکیه و اوکراین کشورهایی هستند که تحت‌تاثیر منفی افزایش قیمت‌ها قرار خواهند گرفت. هزینه بالاتر برای نفت به رشد کسری حساب‌جاری این کشورها و آسیب‌پذیر شدن آنها در مقابل افزایش نرخ‌های بهره در آمریکا منجر می‌شود. از پیش برخی از این کشورها دچار مشکل بودجه‌ای و کاهش ارزش پول ملی خود شده‌اند و در صورت افزایش قیمت نفت وضعیت بدتر خواهد شد. سوال چهارم به تاثیر قیمت بالای نفت بر اقتصاد آمریکا مربوط است. اکنون نسبت به چند سال پیش قیمت بالای نفت زیان بسیار کمتری را متوجه اقتصاد آمریکا می‌کند زیرا میزان تولید نفت شیل در این کشور رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته است. قبلا اقتصاددان‌ها معتقد بودند هر ۱۰ دلار رشد پایدار قیمت نفت ۳/ ۰ درصد از نرخ رشد اقتصاد آمریکا می‌کاهد اما اکنون میزان کاهش ۱/ ۰ درصد است.

اما با آنکه کاهش وابستگی آمریکا به نفت وارداتی جنبه‌های مثبتی دارد، اما افزایش قیمت‌ها به خانوارها فشار شدید وارد می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد خانوارهای فقیر و متوسط آمریکایی ۸ درصد درآمد خود قبل از کسر مالیات را صرف خرید بنزین می‌کند اما این رقم برای ثروتمندان تنها یک درصد است. نکته دیگر این است که افزایش قیمت نفت اکنون که در آستانه انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره هستیم به زیان حزب جمهوری‌خواه است و می‌تواند به کاهش شدید آرای نامزدهای این حزب منجر شود. افزایش قیمت نفت در صورتی که پایدار باشد نرخ تورم را بالا می‌برد و این عامل نیز به زیان مصرف‌کنندگان آمریکایی است. بانک مرکزی آمریکا از دو سال پیش نگران افزایش سریع نرخ تورم بوده و نرخ‌های بهره را بارها بالا برده است. این نهاد قصد دارد در فصول آینده نیز نرخ‌های بهره را بالا ببرد و در این حالت ارزش دلار رشد خواهد کرد که تبعاتی بزرگ برای اقتصاد آمریکا و اقتصادهای نوظهور خواهد داشت. از پیش ارزش ارزهای ملی در اقتصاد‌های یادشده در برابر دلار به‌شدت کاهش یافته و دولت‌ها با مشکلات ارزی مواجه شده‌اند. رشد نرخ تورم که یک نتیجه افزایش قیمت نفت است، بانک‌های مرکزی را مجبور می‌کند نرخ بهره را بالا ببرند تا قیمت‌ها کنترل شود. هند، تایلند، اندونزی، فیلیپین و آفریقای‌جنوبی جزو آسیب‌پذیرترین اقتصادها در مقابل رشد نرخ تورم هستند و افزایش قیمت نفت بانک‌های مرکزی این کشورها را وادار خواهد کرد نرخ بهره را بالا ببرند. نکته مهم این است که ابهام درباره آینده، زیان‌های بزرگی به اقتصادهای مختلف وارد می‌کند. تغییرات قیمت نفت بر اقتصاد جهان بسیار تاثیرگذار است و در صورتی که جهت تغییرات مشخص نباشد، نه‌تنها سرمایه‌گذاری‌ها به تعویق می‌افتد بلکه دولت‌ها قادر نیستند ارزیابی دقیقی از درآمدها و هزینه‌های خود داشته باشند، در نتیجه وضعیت نگران‌کننده خواهد شد.