چهار منفذ رانت

حسام‌الدین جعفری کارشناس بازار سرمایه شفافیت یکی از پایه‌های اساسی هر بازار مالی شناخته می‌شود. این متغیر از خاصیت فازی برخوردار است، به این مفهوم که هیچ‌گاه نمی‌تواند به‌طور ۱۰۰درصد محقق شود. این متغیر در تمامی بورس‌های دنیا و بازارهای بین‌المللی مطرح نیز از چنین خاصیتی برخوردار است. به عبارت دقیق‌تر فازی بودن این متغیر به آن معناست که در یک طیف خاکستری از سیاهی تا سپیدی اطلاعات می‌توان نقطه‌ای را در هر برهه زمانی برای هر شرکتی مشخص کرد. در این رابطه شفافیت عبارت است از میزان اطلاع‌رسانی دقیق و به موقع هر شرکت از عوامل موثر بر فعالیت‌های آن شرکت، که در نهایت این موضوع در آینده نزدیک یا دور اثرات مالی بر آن بنگاه ایجاد کند.

در بورس تهران، همواره تلاش مستمری برای فراهم آوردن این مهم شده است که می‌توان مهم‌ترین گام در این فرآیند را سامانه کدال نام برد. همچنین الزام و اصرار سازمان بورس به ناشران مبنی بر اطلاع‌رسانی دقیق، پیگیری نحوه اطلاع‌رسانی و تذکرات متعدد و مستمر نیز یک نوع بازی داروغه‌ای است که با وجود اینکه شکل زیبایی ندارد، اما تا حدی توانسته ناشران را به نظم در اطلاع‌رسانی وا دارد.

می‌توان ادعا کرد که در تمامی بورس‌های ایران حتی بورس کالا نیز رانت اطلاعاتی وجود دارد. علاوه بر رانت اطلاعاتی که می‌تواند منشأ آن ناشران بورسی باشد اگر بخواهیم به مواردی از رانت اطلاعاتی که تاکنون کمتر در مورد آنها صحبت شده اشاره کنیم، می‌توان به موضوعات زیر اشاره کرد. رانت‌هایی که می‌توان گفت میزان اهمیت آنها اگر بیشتر از نشت اطلاعات از سوی ناشران نباشد، کمتر نیست.

۱- رانت اطلاعاتی در شرکت‌های هلدینگ نسبت به شرکت‌های زیرمجموعه خود: چرا که این شرکت‌ها در تمامی امور شرکت‌های زیرمجموعه خود دخالت می‌کنند، گزارش‌های مفصل دریافت می‌کنند و در بسیاری از موارد علاوه بر سیاست‌گذاری در تصمیمات خرد نیز مداخله دارند. بنابراین حتی در برخی موارد رانت بالاتری نسبت به ناشران دارند. این در حالی است که حتی در لیست دارندگان اطلاعات نهانی نیز قرار نگرفته‌اند. مواردی از این دست در شرکت‌های هلدینگ بسیار زیاد است.

۲- رانت اطلاعاتی مدیران سرمایه‌گذاری و مدیران پرتفوی: رفتارشرکت‌های سرمایه‌گذاری در تصمیمات و سیاست‌های ورود، خروج و حمایت از سهام پرتفوی خود رانت بالایی برای برخی افراد ایجاد کرده است. در حال حاضر می‌توان گفت سیستم کنترلی و نظارتی جدی برای این نوع رانت اطلاعاتی وجود ندارد و این ادعا گزاف نیست که مسموم‌ترین نوع رانت اطلاعاتی در بورس ایران از این نوع است. این موضوع باعث زیان سرمایه‌گذاران، عدم جذب سرمایه‌گذاران و بدنامی بورس در برهه‌ای از زمان‌ها در میان آحاد مردم شده است.

۳- رانت اطلاعاتی نهادهای تصمیم‌گیرنده: برای روشن شدن این نوع رانت اطلاعاتی، مثال صنعت پالایشگاهی بسیار واضح است؛ اطلاعات مربوط به نرخ مواد اولیه و نرخ محصولات از سوی نهادهای بالادست تعیین می‌شود. این اطلاعات در سود شرکت‌ها بسیار تاثیرگذار است. از آنجا که این اطلاعات بسیار با تاخیر منتشر می‌شود، می‌تواند در مدت زمان کوتاهی رانت اطلاعاتی قوی برای دارندگان این اطلاعات ایجاد کند.

۴- رانت اطلاعاتی عرضه‌کنندگان در بورس کالا: میزان عرضه، کاهش یا افزایش در آن، تغییر در قیمت پایه، عرضه یا عدم عرضه، اورهال شرکت‌ها و... می‌تواند در شرایط بازار و قیمت‌ها بسیار اثرگذار باشد. این رانت در شرکت‌های عرضه‌کننده و وابستگان آنها وجود دارد. این در حالی است که برای این نوع رانت نیز مکانیزم نظارتی و کنترلی وجود ندارد.

با توجه به موارد بالا و موارد دیگری که وجود دارد، باید دامنه نظارت بر نشت اطلاعات و رانت‌های موجود را گسترده‌تر کرد تا عدالت اطلاعاتی و شفافیت در بورس‌های ایران و در مجموع بازار سرمایه کشور از طیف خاکستری به سمت سپیدی تغییر کند.