امنیت غذایی کشور،در گرو توجه به موضوع تغییر اقلیم
کشاورزی در عصر تغییرات اقلیمی
در این زمینه محمدرضا فرزانه، عضو هیات‌علمی پژوهشکده محیط‌زیست و توسعه پایدار سازمان حفاظت محیط‌زیست و دبیر شبکه علمی (هاب) تغییر اقلیم کشور در گفت‌‌‌‌‌وگویی با روزنامه «دنیای‌اقتصاد» به تشریح تاثیرات تغییر اقلیم بر آینده غذایی ایران پرداخت که شرح آن به‌صورت زیر است.
بر اساس آخرین دستاوردهای بین‌المللی، تغییر اقلیم بر چه بخش‌هایی تاثیر می‌گذارد؟
واکاوی ابعاد نهادی مرتبط با تغییر اقلیم راهکاری است که امکان شناسایی گستره جامع بخش‌های متاثر از تغییر اقلیم را امکان‌پذیر می‌سازد. بدین منظور از سال۱۴۰۰ تاکنون به‌صورت پیوسته تمرکز جدی بر مطالعه این اسناد داشته‌‌‌‌‌ام. این اسناد در سه طبقه اصلی چشم‌اندازها، سیاست‌ها و قواعد تقسیم‌بندی شده‌است که بیش از ۷هزار سند بین‌المللی را شامل می‌شود. بررسی این اسناد نشان‌داد بخش‌های متاثر از تغییر اقلیم شامل: محیط‌زیست، آب، انرژی، ساختمان، بخش اقتصادی، جنگل و منابع طبیعی و کاربری اراضی، حمل‌ونقل، بخش عمومی، توسعه اجتماعی، بخش شهری، صنعت، کشاورزی و امنیت غذایی، نواحی ساحلی، بخش مالی، بهداشت و سلامت، بخش روستایی، توسعه اجتماعی، گردشگری و میراث‌فرهنگی و پسماند می‌شود که بیانگر تاثیرگذاری این پدیده بر کلیه بخش‌های اکوسیستم است. گستردگی بخش‌های مذکور باعث شده‌است موضوع تغییر اقلیم در سطح بین‌المللی به‌عنوان یکی از اهداف سیاستی سه‌گانه حفاظت محیط‌زیست باشد و مبنای طبقه‌بندی کشورها در زمینه حفاظت از محیط‌زیست نیز قرارداده شود.
ساختار نهادی ایران در زمینه تغییر اقلیم به چه صورت است؟
مشابه سایر کشورها که متولی تغییر اقلیم و محیط‌زیست معمولا از یکدیگر جدا نیستند و تغییر اقلیم به‌عنوان یک هدف سیاستی حفاظت از محیط‌زیست درنظر گرفته می‌شود؛ در ایران نیز متولی اصلی تغییر اقلیم، سازمان حفاظت محیط‌زیست است. کارگروه ملی تغییر آب و هوا که در سطح وزرا تشکیل جلسه می‌دهد در سازمان حفاظت محیط‌زیست مستقر است و کمیته بین‌المللی تغییر اقلیم، کمیته بین‌‌‌‌‌الدولی IPCC و کمیته ملی تخصصی تغییر آب و هوا ذیل این کارگروه ملی ایجاد شده‌اند و در حال فعالیت هستند. بند«ت» ماده۲۲ برنامه هفتم توسعه نیز بر محوریت سازمان حفاظت محیط‌زیست در موضوع تغییر اقلیم به‌درستی اشاره دارد. در حال‌حاضر این سازمان در تعامل با سایر سازمان‌ها متولی تدوین برنامه مدیریت تغییر اقلیم کشور شده‌است.
بزرگ‌ترین چالش ساختار نهادی کشور در زمینه تغییر اقلیم و راهکار پیشنهادی شما در این زمینه چیست؟
از نظر بنده یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های نهادی کشور در زمینه تغییر اقلیم که موجب ایجاد سایر چالش‌ها است، ضعف کارگروه ملی هوا و تغییر اقلیم کشور در زمینه بهره‌مندی از نظرات اساتید و متخصصان و صاحب‌نظران کشور و تجمیع فعالیت‌های علمی و برنامهریزی جهت مطالعات مورد‌نیاز کشور با نگاه جامع است.
آیا در این‌خصوص تجارب بین‌المللی موفقی وجود دارد؟ در داخل کشور چه گامی در این‌خصوص برداشته شده‌است؟
تجارب موفق بسیار ارزشمندی در این‌خصوص وجود دارد. این موضوع در سطح بین‌المللی با ایجاد هاب علمی تغییر اقلیم دنبال شده‌است. اتحادیه اروپا، بانک جهانی، فائو و... مصادیق ارزشمندی از این موضوع است که در سال۱۴۰۱ مطالعه جامعی در این‌خصوص در پژوهشکده محیط‌زیست و توسعه پایدار به‌عنوان تنها مجموعه پژوهشی متعلق به سازمان حفاظت محیط‌زیست صورت‌گرفت و پیشنهاد ایجاد شبکه علمی (هاب) تغییر اقلیم کشور ارائه و در سال۱۴۰۲ ایجاد شبکه مذکور به این پژوهشکده ابلاغ شد و در حال‌حاضر این شبکه با هدف هماهنگی بیش از ۹۰ مرکز علمی ذیل قوای سه‌گانه کشور و کلیه متخصصان کشور مشغول به فعالیت است. شبکه مراکز علمی مرتبط با کشاورزی و امنیت غذایی درخصوص موضوع بسیار مهم سازگاری با تغییر اقلیم اخیرا تشکیل جلسه داده و تجارب موفق داخلی و بین‌المللی برای این بخش و کلیه بخش‌های مرتبط با تغییر اقلیم با اطلاع‌‌‌‌‌رسانی به متخصصان کشور در حال تجمیع است.
به‌طور ویژه درخصوص بخش کشاورزی و امنیت غذایی تجربه موفقی در سطح بین‌المللی وجود دارد؟ در این‌خصوص در کشور چه اقداماتی صورت‌گرفته است؟
کشاورزی و امنیت غذایی یکی از بخش‌های بسیار مهم کشور است. این قسمت از دسته بخش‌هایی است که همزمان از تغییر اقلیم تاثیر می‌‌‌‌‌پذیرد و بر تغییر اقلیم تاثیرگذار نیز هست. تاثیر‌‌‌‌‌پذیری این بخش از تغییر اقلیم دامنه بسیار گسترده‌ای دارد که افزایش دما، تغییرات در الگوهای بارش، تشدید وقایع حدی و مخاطرات طبیعی، مبحث آفات و بیماریها و تغییر در الگو کشت نمونه‌‌‌‌‌ای از این موارد به‌شمار می‌روند که هریک نیاز به برنامهریزی جدی دارد. تاثیرگذاری بخش کشاورزی بر تغییر اقلیم درخصوص کنش موضوع کشاورزی و سه‌گانه انتشار گازهای گلخانهای، سازگاری با تغییر اقلیم و کاهش خسارتهای ناشی از مخاطرات مطرح است. متاسفانه سوزاندن بقایای کشاورزی خسارتهای گسترده‌ای برای کشور به‌همراه دارد که یکی از مهم‌ترین ابعاد آن کاهش کیفیت خاک است اما این موضوع به این سطح خلاصه نمی‌شود و باعث انتشار گازهای گلخانهای نیز می‌شود. آمار ارائه‌شده از سوی فائو حاکی از روند روزافزون سوزاندن بقایای کشاورزی در ایران است، از سوی دیگر بخش کشاورزی با ترسیب کربن یکی از بخش‌هایی است که می‌تواند باعث کاهش انتشار گازهای گلخانهای شود. سازگار‌شدن بخش کشاورزی با تغییر اقلیم یکی از ضرورت‌‌‌‌‌های اصلی کشور است که با توجه به حساسیت این بخش، در معرض‌بودن و ظرفیت انطباق پایین این بخش و به‌عبارتی آسیب‌پذیری بخش کشاورزی در مواجهه با پدیده تغییر اقلیم، عدم‌توجه و به‌عبارتی غفلت از موضوع سازگاری بخش کشاورزی نسبت به تغییر اقلیم یکی از تهدیدات جدی کشور درخصوص پایداری امنیت غذایی است. در ضلع سوم موضوع مخاطرات طبیعی و کاهش خسارتهای ناشی از مخاطرات مطرح می‌شود؛ طیف گسترده مخاطرات در کشور بر مبنای آمار ارائه‌شده بانک جهانی اهمیت توجه به موضوع مخاطرات طبیعی و بخش کشاورزی با تاکید بر موضوع اقلیم و تغییر اقلیم را بیش از پیش گوشزد می‌کند. ارتقای ظرفیت انطباق بخش کشاورزی و به‌کارگیری رویکرد پیشگیرانه در کاهش خسارتهای بخش کشاورزی در مواجهه با مخاطرات طبیعی نکات کلیدی است که به‌صورت ویژه ضرورت دارد مورد‌توجه قرار گیرد.
در سطح بین‌المللی به‌طور ویژه شبکه‌ای از مراکز علمی جهت بررسی و توجه به چالش‌های بخش کشاورزی در زمینه تغییر اقلیم وجود دارد؟
بله، با توجه به اهمیت موضوع تغییر اقلیم در زمینه کشاورزی و امنیت غذایی، سازمان غذا و کشاورزی ملل‌متحد (فائو) با ایجاد هاب علمی تغییر اقلیم تلاش بر جمع‌آوری دانش و منابع موجود در مورد تغییر اقلیم و کشاورزی و کاربری اراضی داشته‌است. ویژگی‌های تعاملی این شبکه فراهم‌کردن بستر مناسب برای کاربران به‌منظور برقراری ارتباط با همتایان، کارشناسان و ارائه‌دهندگان فعالیت‌های ظرفیت‌سازی است. در این شبکه داده‌ها و فعالیت‌های آموزشی، دستورالعمل‌ها و توصیه‌های سیاستی و ابزارهای مرتبط ارائه می‌شود. هدف کلی این شبکه افزایش دانش و ظرفیت کشورها برای ارائه اهداف اقلیمی و توسعه پایدار است. این شبکه شامل پنج بخش ارتباط میان افراد، یادگیری، جوانان، منابع و رویدادها است. در ایران نیز بیش از ۲۰ مرکز علمی مرتبط با کشاورزی ذیل وزارت جهادکشاورزی تاکنون شناسایی شده‌اند و در مدت کوتاه سپری‌شده از ابلاغیه ایجاد هاب علمی تغییر اقلیم کشور دو نشست جهت هماهنگ‌‌‌‌‌سازی مراکز علمی مرتبط با موضوع تغییر اقلیم به‌طور اختصاصی در زمینه کشاورزی و امنیت غذایی برگزار شده و تجمیع تجارب موفق این بخش یکی از اولویت‌های شبکه علمی (هاب) تغییر اقلیم کشور است.
آخرین دستاورد مطالعاتی شما در زمینه تغییر اقلیم و بخش کشاورزی توجه به چه موضوعاتی را نشان می‌دهد؟
یکی از اولویت‌های تحقیقاتی اصلی من، تمرکز بر موضوع توالی ترتیبات نهادی مرتبط با موضوع تغییر اقلیم است. این موضوع که سایر کشورها در زمینه تغییر اقلیم و بخش کشاورزی با چه هدف و چشم‌اندازی به چه صورت سیاستگذاری و قاعده‌‌‌‌‌گذاری کرده‌اند از اهمیت بسزایی برخوردار است. به‌طور خاص تجربه ۱۰کشور ژاپن، فرانسه، قرقیزستان، هلند، مالت، چین، اکوادور، غنا، ساموآ و توگو نشان‌داد که کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، توجه به توالی ترتیبات نهادی بخش کشاورزی درخصوص موضوع تغییر اقلیم را به‌طور ویژه مورد‌توجه قرارداده‌اند. به‌طور مثال ژاپن هدف‌گذاری چشمانداز انتشار صفر دی‌اکسیدکربن حاصل از سوخت‌های فسیلی در بخش کشاورزی را برای سال۲۰۵۰ مورد‌توجه قرارداده و بدین منظور در سال۲۰۲۱ استراتژی سیستم‌های غذایی پایدار را لحاظ کرده‌است یا کشور فرانسه چشمانداز کاهش ۱۵درصدی انتشار اکسید‌نیتروژن تا سال۲۰۳۰ نسبت به سال۲۰۱۵ و قاعده شماره۱۱۰۴-۲۰۲۱ در مورد مواجهه با تغییر اقلیم و تاب‌آوری را در سال۲۰۲۱ در برنامه اجرایی خود قرارداده‌است. برنامه توسعه اقتصاد سبز قرقیزستان، توافق‌نامه ملی اقلیمی سال۲۰۱۹ هلند، استراتژی ملی کاهش انتشار گازهای گلخانهای سال۲۰۰۹ مالت، استراتژی ملی سازگاری با تغییر اقلیم سال۲۰۱۳ چین و استراتژی ملی سازگاری با تغییر اقلیم سال۲۰۱۲ اکوادور، برنامه راهبرد ملی انرژی سال۲۰۰۶ غنا و سیاست ملی توسعه کشاورزی ۲۰۱۴ توگو نمونه‌‌‌‌‌ای از این تلاش‌ها در سطح بین‌المللی است. در این اسناد موضوعات مهم بخش کشاورزی همچون کاهش انتشار گازهای گلخانهای و نیتروژن موجود در کود، کاهش ریسک‌های اقلیمی، کاهش آلاینده‌‌‌‌‌ها در بخش کشاورزی، مشاغل بخش کشاورزی و ضریب نفوذ آموزش فنی سازگارانه، بهرهگیری از انرژی خورشیدی در بخش کشاورزی و احیای جنگل‌‌‌‌‌ها مورد‌توجه قرارگرفته‌است.
سخن پایانی خود را درخصوص تغییر اقلیم، بخش کشاورزی و امنیت غذایی بیان کنید.
کشاورزی یکی از بخش‌های حساس به تغییر اقلیم است. در ایران، تغییر اقلیم می‌تواند باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی، افزایش آفات و بیماریها، تغییر در الگوهای کشت و کاهش کیفیت محصولات شود. این تغییرات به نوبه خود بر امنیت غذایی کشور تاثیر گذاشته و می‌تواند منجر به افزایش قیمت مواد غذایی و کاهش دسترسی مردم به غذای سالم و کافی شود. به‌عنوان سخن پایانی لازم است به پنج نکته در این‌خصوص اشاره کنم که هرکدام نیاز به مطالعات و برنامهریزی جدی دارد؛ موضوع اول، کاهش تولید محصولات کشاورزی است که با عواملی همچون، مخاطرات طبیعی به‌ویژه خشکسالی‌‌‌‌‌های مکرر و طولانی‌مدت و سیلاب‌‌‌‌‌های روزافزون، افزایش دما و تنش گرمایی، تغییرات در الگوی بارندگی مرتبط است. موضوع دوم افزایش آفات و بیماری‌های گیاهی است که توجه به شرایط مساعد برای آفات، کاهش کارآیی سموم دفع آفات در این‌خصوص مهم است. موضوع سوم تغییر در الگوهای کشت است که در این‌خصوص توجه به مسائلی همچون جابه‌‌‌‌‌جایی مناطق کشت، کشت محصولات مقاوم به خشکی و گرما اهمیت دارد. موضوع چهارم، تهدید تنوع‌زیستی کشاورزی است که ضرورت دارد موضوعاتی همچون ازبین‌رفتن ارقام بومی و تهدیدات تغییر اقلیم بر زنبور عسل به‌صورت ویژه مورد‌توجه قرار گیرد و موضوع پنجم تاثیر بر امنیت غذایی است که با مواردی همچون کاهش تولید مواد غذایی، کاهش امنیت غذایی در کلیه زیربخش‌های مرتبط با بخش کشاورزی است. جهت توجه به پنج محور فوق مدیریت بهینه منابع آب، بهرهگیری از فناوری‌های نوین در مدیریت زیربخش‌های بخش کشاورزی، انتخاب ارقام و گونه‌‌‌‌‌های مقاوم به خشکی و گرما، تنوع‌‌‌‌‌بخشی به کشت، بیمه محصولات کشاورزی، توسعه سیستم‌های هشدار زودهنگام، آموزش کشاورزان، توسعه زیرساخت‌های آبیاری و حمایت از تحقیقات کشاورزی در زمینه تغییر اقلیم از اهمیت بسزایی برخوردار است.
