فرصت حضور در جاده ابریشم از دست رفت؟
انتظار برای بازگشت ایران به یک ابتکار
از سال ۲۰۱۶ تا به امروز که طرح یک جاده-یک کمربند توسط رئیس‌جمهوری چین مطرح شد، ایران حمایت خود را از این طرح اعلام کرده است. بسیاری چشم امید به حضور ایران در این پروژه دوخته‌اند و معتقدند ایران با حضور در این پروژه می‌تواند موقعیت ژئوپلتیک خود را بهبود بخشد و از نظر سیاسی و اقتصادی، مزیت‌های بسیاری را کسب کند. این طرح ارتباط‌دهنده قاره‌ها و نقاط مختلف جهان بوده و زمینه پیشرفت اقتصادی کشورها و مناطق مختلف را در حوزه راه ابریشم فراهم می‌آورد.
اما در دو سه سال اخیر، بسیاری از حضور ایران در این پروژه ناامید شده و معتقدند ایران دیگر فرصت حضور در پروژه را ندارد؛ زیرا کشورها تلاش کردند با استفاده از راه‌های جایگزین ایران را دور بزنند. برخی نیز نظری متفاوت دارند. برای مثال یک استاد دانشگاه معتقد است: اینکه بگوییم ایران از ماجرا حذف شده، صحت ندارد. ایران خود باید فعال شود و از فرصت‌ها استفاده کند.
سفیر سابق ایران در آنکارا نیز می‌گوید: ایران هنوز فرصت دارد. اما بازگشت دوباره ایران به زنجیره ارزش جهانی، فرصت و تلاشی ۱۰ الی ۱۵ساله می‌طلبد. همچنین در نشستی در اتاق تهران، یک استاد دانشگاه گفت: پیوستن ایران به زنجیره‌های جهانی به تاخیر افتاده و چنانچه این تاخیر ادامه پیدا کند، ایران مجبور خواهد شد، از موضع فروتر از دیگر کشورها بخواهد برای مشارکت ایران در پروژه کمربند-راه با او همکاری کنند. بنابراین مشارکت در این طرح با حفظ منافع ملی، یک ضرورت است.
کشورها ایران را دور می‌زنند؟
هرچه می‌گذرد، امیدها به حضور ایران در ابتکار کمربند و جاده کمرنگ‌تر می‌شود؛ برای مثال اخیرا رئیس‌جمهور چین و اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در جریان اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان، با یکدیگر ملاقات و در آن، بر افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری دوجانبه تاکید کردند. ترکیه تلاش‌های بسیاری برای نقش‌آفرینی کانونی در کریدورهای ابتکار کمربند و راه چین صورت داده است.
این کشور در تعاملی نزدیک با کشورهای قفقاز و آسیای‌مرکزی و در پی اقناع آنها و دولت و شرکت‌های چینی برای بهرهگیری بیشتر از کریدور فراخزر جهت انتقال کالا میان شرق و غرب است. این کریدور با کریدور چین - آسیای مرکزی - غرب آسیا که از ایران عبور می‌کند، در رقابت قرار می‌گیرد.
برخلاف کریدور فراخزر، کریدور چین - آسیای مرکزی - غرب آسیا در سند جاده ابریشم نیز مورد تاکید قرار گرفته است. احتمال نافرجامی برجام و ابهام گسترش‌یابنده در مورد اقتصاد سیاسی ایران، به ترکیه فرصت می‌دهد به کانون ترانزیتی در ابتکار «کمربند و راه» تبدیل شود. با انتشار این خبر بسیاری اعتقاد داشتند ترکیه جای ایران را گرفته و دیگر ایران فرصتی برای حضور در این جاده ندارد. به همین دلیل به گفت‌وگو با کارشناسان این حوزه پرداختیم تا نظر آنان را در خصوص اینکه آیا ایران از ابتکار کمربند و راه حذف شده یا نه جویا شویم.
ایران هنوز فرصت دارد
بهرام امیراحمدیان، استاد دانشگاه و کارشناس منطقه، در گفت‌وگو با خبرنگار «دنیای اقتصاد»، در پاسخ به این پرسش که آیا ایران از ابتکار کمربند و راه حذف شده است، گفت: ابتکار کمربند و راه، شش کریدور زمینی و یک کریدور دریایی دارد. کریدور شماره شش این ابتکار از چین به آسیای مرکزی، از آسیای مرکزی به ایران و از ایران به ترکیه و در نهایت اروپا می‌رود.
او ادامه داد: این کریدور از سال ۲۰۱۳ فعال نشده است؛ کریدور دیگری به نام پل ارتباطی نوین زمینی اوراسیا نیز وجود داشته. این کریدور از چین به روسیه، بلاروس، لهستان، آلمان و در نهایت اروپا می‌رود؛ اما پس از تحریم‌های روسیه در سال ۲۰۲۰، به سبب تجاوز نظامی روسیه به اوکراین، چین امکان استفاده از این کریدور را ندارد.
این استاد دانشگاه افزود: راه دیگر کریدور حمل‌و‌نقل اروپا-آسیا یا همان تراسکاست؛ این راه از اروپا به دریای سیاه، قفقاز، باکو و از طریق دریای خزر به ترکمن‌باشی و درنهایت چین می‌رسد. از سال ۱۹۹۳، از این کریدور استفاده شده است؛ ولی اینکه بگوییم ایران از ماجرا حذف شده، صحت ندارد. ایران خود باید فعال شود و از فرصت‌ها استفاده کند.
امیراحمدیان اظهار کرد: در ترانزیت، وقتی به کشوری راه می‌دهیم، باید بررسی کنیم منفعت این موضوع برای ما چقدر است. البته در ترانزیت، دو مساله وجود دارد؛ مساله اول درآمد است و موضوع دیگر، ارتقای جایگاه یک کشور. گاهی کشورها از ترانزیت سود مالی نمی‌برند؛ ولی ترجیح می‌دهند به منظور ارتقای جایگاه بین‌المللی، در مراودات، نقش‌آفرینی داشته باشند.
او تاکید کرد: کشورها برای آنکه در مسیرهای ترانزیتی قرار بگیرند، باید جاذبه داشته باشند؛ سهولت سرعت، امنیت و منفعت چهار عاملی‌اند که کشورها برای قرار گرفتن در مسیرهای ترانزیتی باید مورد توجه قرار دهند. اگر هر یک از این عوامل نباشند، صاحبان کالا و ناوگان تجاری کشور صادرکننده از کریدور جایگزین استفاده خواهد کرد. در این صورت کشور حذف و راه دیگری جایگزین خواهد شد.
امیراحمدیان در تشریح هر یک از این چهار عامل توضیح داد: موضوع مهم اول سهولت است؛ کالاها در مسیرهای ترانزیتی نباید معطل شوند و باید بتوانند به آسان‌ترین شکل ممکن جابه‌جا شوند؛ در کنار آن سرعت نیز باید وجود داشته باشد. برای مثال در برخی از کالاها اگر سرعت نباشد، کالا فاسد خواهد شد. موضوع دیگر امنیت است. ما باید بتوانیم امنیت کالاها و ناوگانی را که از راه‌هایمان می‌گذرند تامین کنیم. بانک و بیمه و بازرسی نیز بسیار مهم است. مساله نهایی نیز منفعت است؛ چرا یک کشور باید از راه‌های ما استفاده کند؟ اگر این چهار عامل کنار هم قرار بگیرند، کشورها می‌توانند به جاذبه ترانزیتی بدل شوند؛ در مقابل فقدان هر یک از این موارد نیز آن کشور را کنار خواهد گذاشت.
او گفت: ممکن است اگر کشورها از راه‌های ما استفاده کنند، منفعت مالی خاصی برایمان نداشته باشد، اما موضوع مهم جایگاه است؛ چراکه ارتقای جایگاه می‌تواند موقعیت جغرافیایی را به موقعیت ژئوپلیتیک تبدیل کند. بنابراین در فضای حکمرانی باید تفکیک قوا، حکمرانی قانون و مدیریت داشته باشیم.
سه دهه فرصت‌سوزی
فیروز دولت‌آبادی، سفیر اسبق ایران در آنکارا، نیز در این رابطه به «دنیای اقتصاد» گفت: درمورد موقعیت ژئوپلتیک، سه دهه است در کشور شاهد فرصت‌سوزی هستیم. طرح‌های زیادی وجود داشت که ما را درگیر این جاده می‌کرد. در واقع می‌شد طوری عمل کرد که این طرح‌ها از ایران بگذرند، اما درحالحاضر تمام این فرصت‌ها از دست رفته‌اند.
او ادامه داد: سفر اخیر رئیس‌جمهور چین به منطقه، چند نکته مهم را نشان می‌دهد. مهم‌ترین نکته آن است که چین تمایلی به تقویت موقعیت ژئوپلتیک ایران ندارد. اگر نکات را کنار هم قرار دهیم، متوجه این نکته خواهیم شد که درحالحاضر جذابیت حضور ایران در معادلات بین‌المللی برای سایر کشورها کاهش یافته است.
به گفته فیروزآبادی، ژئوپلتیک ایران به شکلی است که در زنجیره ارزش بین‌المللی قرار ندارد؛ ما باید مرکز عبور خطوط نفت و گاز جهان باشیم. این مسائل است که ما را در زنجیره ارزش قرار می‌دهد؛ اما از آنها استفاده نکرده‌ایم. همچنین بعید است در زمینه تولید و ترانزیت تا ۱۰سال دیگر در زنجیره تولید ارزش قرار بگیریم. ما در برهه‌ای سومین صادرکننده نفت جهان بودیم؛ اما اکنون خیر.
سفیر اسبق ایران در آنکارا همچنین گفت: حمل‌و‌نقل نیز یکی از زنجیره ارزش‌های سودآور است. اما ایران حتی در این زمینه هم نتوانسته از فرصت‌ها استفاده کند و به عبارتی فرصت‌سوزی کرده است. به طور خلاصه باید گفت: همواره سعی شده ما را در زنجیره‌های ارزش بین‌المللی دور بزنند. همچنین میزان تولید در ایران کاهش داشته است. حتی در زمینه صادرات نیز وضعیت مناسبی نداریم و برعکس، همواره وابسته واردات در بسیاری از کالاها بوده‌ایم. تمام این موارد یعنی وضعیت مناسب نیست.
فیروزآبادی تاکید کرد: از طرف دیگر، برای بازگشت به زنجیره ارزش جهانی و نیز نقش‌آفرینی در ژئوپلتیک منطقه و تقویت آن، باید برنامه مدونی ترسیم کنیم. حتی این مورد هم بعید به نظر می‌رسد. سیاستگذاران در ایران شناختی از مسائل پیرامونی ندارند و این نبود درک، مشکلات زیادی را ایجاد کرده است. جاده ابریشم مساله بسیار مهمی برای ایران است. ایران هم فرصت بازگشت به این جاده را دارد؛ اما باید ۱۰ الی ۱۵سال، کار جدی در این زمینه صورت بگیرد. با ادامه روند فعلی، قطعا نمی‌توانیم موقعیت ژئوپلتیک خود را بهبود بخشیم و به زنجیره ارزش جهانی برگردیم.
اتاق فکر کمربند و راه
همچنین در همین راستا، مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق بازرگانی تهران، با هدف ایجاد بستر مشارکت و نقش‌آفرینی بخش خصوصی در کنار متولیان دولتی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های ابتکارهای جهانی از جمله ابتکار کمربند و راه، سال گذشته اقدام به تشکیل «اتاق فکر کمربند و راه» با مشارکت بالغ بر
۳۰۰ نفر از بخش خصوصی، دولتی، دانشگاهی و نهادهای حاکمیتی کرد و در نشست عمومی این اتاق فکر، تشکیل کارگروه‌های تخصصی برای تدوین نقشه راه و تعیین جهت‌گیری و نسبت ایران با ابتکار کمربند و راه را کلید زد.
در ابتدای این جلسه، رئیس مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران با اشاره به فلسفه وجودی اتاق فکر به عنوان یک تجربه جدیدی که بخش‌های مختلف دولتی، خصوصی و دانشگاهی را در کنار یکدیگر و بر سر یک امر ملی گرد هم آورده است، گفت: ما در این مرحله بر آن هستیم تا با تشکیل کارگروه‌های تخصصی، نقشه راهی تدوین کنیم که هدفش تعیین جهت‌گیری و نسبت ایران با ابتکار کمربند و راه، شناخت فرصت‌ها و تهدیدات آن و از همه مهم‌تر شناسایی الزامات و اقدامات لازم برای بهره‌برداری از فرصت‌های آن است.
حضور هر کشور براساس توانمندی‌ها
فریال مستوفی در ادامه گفت: ابتکار کمربند و راه طرحی بزرگ است که هر کشوری فراخور ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود از آن بهره می‌برد. تاکید می‌کنم هر کشور براساس قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود از این ابتکار بهره‌مند یا متضرر می‌شود. اگر ما متضرر شده‌ایم باید به درون نگاه و خود را نقد کنیم؛ در عرصه بین‌الملل کشورها منافع ملی خود را پیگیری می‌کنند.
مستوفی با تاکید بر اینکه باید از ظرفیت همه ابتکارات بین‌المللی استفاده کرده و از آن در راستای توسعه اقتصادی و پیشرفت کشورمان بهره بگیریم، به ابتکاراتی مانند همکاری برای سرمایه‌گذاری و زیرساخت جهانی گروه هفت و دروازه جهانی که توسط اتحادیه اروپا معرفی شده است، اشاره کرد و گفت: علاوه بر این، ما نیاز داریم با همه کشورهای جهان بر اساس منافع ملی، همکاری و مبادله اقتصادی داشته باشیم و خود را محدود به کشورهای خاصی نکنیم. در دنیای به‌شدت درهم‌تنیده امروز، انزوا بیش از آنکه به نفع ما باشد موجب زیان خواهد شد و ما فرصت‌های رشد و توسعه اقتصادی را از دست می‌دهیم.
این عضو هیات نمایندگان اتاق تهران ادامه داد: این اتاق فکر با هدف توسعه دانش و شبکه در جهت مشارکت در زنجیره‌های جهانی ارزش و گسترش همکاری‌های اقتصادی با سایر کشورها شکل گرفته است. ما با کمربند و راه شروع کردیم اما به‌هیچ‌وجه محدود به آن نخواهیم ماند. باید بتوانیم از همه ظرفیت‌های بین‌المللی و همچنین همکاری با کشورهای دیگر استفاده کنیم. کشور ما از چالش‌های درون‌ساختاری اقتصادی و عدم‌انطباق با نظام اقتصاد جهانی رنج می‌برد. بنابراین نیازمند مشارکتی اندیشیده‌شده هستیم که همگام با افزایش رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و کاهش فقر به توسعه پایدار، تخصص‌گرایی، روابط بادوام و ایجاد پیوندهای قوی‌تر منجر شود و کمبود سرمایه، فناوری و مهارت‌های مدیریتی را برطرف کند.
ایران باید مزیت خود را کسب کند
در ادامه این جلسه، فریدون وردی‌نژاد، سفیر اسبق ایران در چین و مشاور دبیرکل اتاق تهران، با اشاره به اینکه در مناسبات بین‌المللی تغییراتی ایجاد شده و این مناسبات روزآمد شده است، افزود: چینی‌ها اکنون در زنجیره تامین منطقه، محور شده‌اند و ایران نیز باید سهم، توانایی و مزیت خود را در این زنجیره منطقه‌ای کسب کند.
او با بیان اینکه کسب این ظرفیت از طریق همکاری با پیمان شانگهای، اتحادیه همکاری اوراسیا، ابتکار کمربند و راه و سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو ممکن است، ادامه داد: بعد از تعیین‌تکلیف این موارد می‌توان به چگونگی همکاری با آ‌سه‌‌آن و بریکس نیز اندیشید.
وردی‌نژاد در ادامه از ضرورت تغییر نگاه به همکاری‌های بین‌المللی سخن گفت و افزود: در‌عین‌حال باید انتظارات خود را متوازن کرده و امکانات را برای بهرهگیری از این ظرفیت و مشارکت در این طرح، متمرکز کنیم. نکته حائز اهمیت اینکه راهکار پیوستن به این زنجیره، تشکیل کنسرسیوم‌های دو و چندجانبه با سایر کشورهاست. درحالحاضر بر اساس نقشه کمربند و راه، یک الی دو محور ممکن است از کشور ما عبور کنند اما در صورت تداوم این شرایط، این جاده‌ها نیز ما را دور خواهند زد. بنابراین باید بررسی کنیم چگونه می‌توانیم این همکاری را سازمان دهیم.
مشارکت در این طرح ضرورت است
در ادامه این جلسه، محسن شریعتی‌نیا، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به ضرورت مشارکت ایران در طرح‌های بین‌المللی از جمله ابتکار کمربند و راه پرداخت. او در آغاز سخنان خود با اشاره به اینکه دهه ۱۳۹۰ از نظر اقتصادی یک دهه از‌دست‌رفته است، ادامه داد: در سال ۲۰۱۳ که برای نخستین بار طرح کمربند و راه مطرح شد، ایران به عنوان قلب جاده ابریشم معرفی شده بود، اما اکنون پس از ۱۰ سال و در آستانه سال ۲۰۲۳ مشاهده می‌کنیم اتفاقی در مشارکت ایران در این پروژه رخ نداده است. بنابراین اکنون باید به این مساله بیندیشیم که چگونه از فرصت دهه دوم، یعنی تا سال ۲۰۳۵ که زمان پایان این پروژه است، استفاده کنیم و آن را از دست ندهیم.
شریعتی‌نیا در ادامه گفت: مساله‌ای که در دهه نخست با آن مواجه بودیم گرفتار شدن در کلیشه کریدور بود و میزان مشارکت ایران از منظر ساخت کریدورها سنجیده شد. در‌حالی‌که این یک مگاپروژه در زنجیره جهانی است و کشورها بر اساس ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های خود در آن مشارکت می‌کنند.
او با بیان اینکه در دهه نخست اجرای این پروژه ۹۵۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری صورت گرفته و بخش بزرگی از پروژه‌ها اجرایی شده است، ادامه داد: طرح‌های بزرگی در ایران در قالب این پروژه آغاز شد که کریدورهای
تهران-اصفهان و مشهد-تهران از جمله آنها بودند. اما این پروژه‌ها به دلیل تشدید تحریم‌ها نیمه‌کاره ماندند. با وجود این، بر اساس محاسبات بانک جهانی، ایران از جمله کشورهایی است که در صورت مشارکت، پتانسیل آن را دارد که صادرات خود را تا ۱۰درصد افزایش دهد و از برندگان جاده ابریشم باشد. اما مایه تاسف است که ایران به‌رغم چنین پتانسیلی، نتوانسته است دستاوردی از آن داشته باشد.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: پیوستن ایران به زنجیره‌های جهانی به تاخیر افتاده و چنانچه این تاخیر ادامه پیدا کند، ایران مجبور خواهد شد از موضع فروتر از دیگر کشورها بخواهد برای مشارکت ایران در پروژه
کمربند-راه با او همکاری کنند. بنابراین مشارکت در این طرح با حفظ منافع ملی، یک ضرورت است. او در ادامه گفت در تدوین نقشه راه مشارکت ایران در طرح کمربند-راه، اقداماتی چون تحلیل وضعیت کنونی این پروژه، تبیین انتظارات و الزامات ایران و سایر کشورها، تحلیل نقاط قوت و ضعف ایران برای مشارکت در این طرح، تحلیل فرصت‌ها و تهدیدها، و تبیین جایگاه مطلوب ایران در این طرح انجام خواهد گرفت.
در ادامه این جلسه، حاضران به طرح پیشنهادهای خود در ارتباط با تدوین این چارچوب همکاری پرداختند و کاندیداتوری خود را برای عضویت در کارگروه‌های چهارگانه این اتاق فکر اعلام کردند.
