تغییرات اقلیمی و افزایش رقابت بر سر آب، چه تبعاتی برای امنیت غذا دارد؟
تهدید آبی کشاورزی جهان
این موضوع در آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس مورد‌توجه قرار گرفته و برمبنای گزارش2020 سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد به تجزیه و تحلیل وضعیت جهان در این حوزه پرداخته است. از نگاه تحلیلگران فائو در شرایط کنونی دستیابی به توسعه پایدار با یک چالش اساسی روبهرو است، زیرا 2/ 3میلیارد نفر در اراضی کشاورزی با کمبود یا کمیابی شدید تا بسیار شدید آب زندگی می‌کنند، از این تعداد 2/ 1میلیارد نفر؛ تقریبا یک‌ششم جمعیت جهان در اراضی کشاورزی با محدودیت شدید آب به‌سر می‌‌‌‌‌‌برند. در این شرایط رشد تقاضا برای آب همچنان رو به فزونی است. از نگاه این کارشناسان جمعیت به‌عنوان یکی از عوامل موثر بر رشد تقاضا عمل می‌کند به‌طوری که در دو دهه گذشته در هر سال سرانه سالانه منابع آب‌شیرین موجود بیش از 20درصد کاهش یافته است، اما موضوع دیگری که منجر به افزایش تقاضای آب شده، توسعه اقتصادی، اجتماعی است. موضوعی که گذشته از اینکه امنیت غذایی در جهان را تهدید می‌کند منجر به رشد تنش‌ها و درگیرهای میان ذی‌نفعان شده است.
البته کارشناسان فائو با وجود نگرانی‌های موجود تاکید می‌کنند، موفقیت همچنان قابل‌دستیابی است و برای آن 9 پیشنهاد می‌دهند. توصیه جهانی به مردم کشورهای مختلف برای انتخاب یک رژیم غذایی سالم و کم‌‌‌‌‌‌آب‌‌‌‌‌‌بر، استفاده از سیستم‌‌‌‌‌‌های حسابرسی آب، توجه به پایداری مصرف آب، تمرکز روی ارتقای بهره‌‌‌‌‌‌وری آب در اراضی کشاورزی در کنار هشدار به کشورهایی نظیر ایران که شدت خشکسالی و فشار بر امنیت غذایی در آنها بالاتر از میانگین جهانی است، از جمله نکات دیگر گزارش فائو است.
دو چالش آبی
مدیریت پایدار و عادلانه منابع آب یکی از عناصر اصلی نظامهای غذایی پایدار و از ضروریات نابودی و حذف قحطی و گرسنگی است، با این‌حال کمیابی آب یا عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضای آب شیرین و مسائل کیفی آب به‌طور فزاینده‌‌‌‌‌‌ای امنیت غذایی و تغذیه را از طریق تاثیرات خود بر نظامهای غذایی تهدید می‌کند. در عین حال خشکسالی‌‌‌‌‌‌های مداوم و شدید که با تغییرات اقلیمی شدت می‌‌‌‌‌‌یابند، به‌طور روزافزونی موجب کمبود جدی آب در کشاورزی دیم شده است و با کاهش عملکرد محصولات زراعی و دامپروری، خطرات بیشتری برای معیشت مردم روستا به همراه دارد، به‌طوری‌که طبق گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد، 2/ 3میلیارد نفر در اراضی کشاورزی با کمبود آب بسیار زیاد (اثرگذار بر کشاورزی دیم یا کمیابی آب- اثرگذار بر کشاورزی فاریاب) زندگی می‌کنند که از این تعداد، 2/ 1میلیارد نفر حدود یک‌ششم جمعیت جهان در مناطق با محدودیت شدید آب هستند.
کارشناسان فائو تاکید می‌کنند، مقدار سالانه آب شیرین در دسترس برای هر نفر طی دو دهه اخیر بیش از 20درصد کاهش یافته است. این مساله به‌ویژه در شمال آفریقا و غرب آسیا جدی است. در این مناطق سرانه آب شیرین بیش از 30درصد کاهش یافته و متوسط حجم سالانه آب به ازای هر نفر به سختی به هزار متر‌مکعب می‌رسد که نشان از رسیدن به آستانه کمیابی شدید آب است. در واقع از دید تحلیلگران تعداد معینی از کشورها با چالش دوگانه خشکسالی شدید و تنش آبی مواجهند، این کشورها در شمال آفریقا و آسیا، از جمله افغانستان، مصر، ایران، قزاقستان، عربستان‌سعودی، ازبکستان و یمن هستند. در این بین ۵0درصد اراضی دیم در ایران خشکسالی بسیار زیاد را تجربه می‌کنند و ۱00درصد اراضی فاریاب (اراضی غیردیم) با تنش آبی بسیار زیاد مواجه هستند. در ایران 90درصد محصولات کشاورزی حاصل از اراضی فاریاب است؛ براین اساس با مدل بازار آب و عملیاتی‌کردن پیش‌بینی می‌شود تعادل امنیت غذایی به‌هم خورد.
اما عوامل مهم دیگر کمیابی آب، افزایش درآمدها و شهرنشینی است که منجر به افزایش تقاضای آب در بخش صنعت، انرژی و خدمات و تغییرات در رژیم غذایی می‌شود. با افزایش درآمد، سطح استانداردهای شهرنشینی و تغذیه بالا می‌‌‌‌‌‌رود، پیش‌بینی می‌شود که مردم به سمت رژیمهای غذایی با وابستگی بیشتر به آب و خاک، به‌ویژه مصرف بیشتر گوشت و فرآورده‌های لبنی حرکت کنند، اگرچه چنین محصولاتی بسته به نحوه تولید می‌توانند ردپای آب بسیار متفاوتی داشته باشند. براین اساس کارشناسان توصیه می‌کنند جهان باید به سمت رژیمهای غذایی سالم حرکت کند؛ یعنی با غذاهای مغذی پر آب، مانند میوه‌‌‌‌‌‌ها و سبزیجات، حبوبات، مغزها و مقادیر متوسط لبنیات، تخم‌مرغ و طیور متنوع باشد و از سوی دیگر بسیار قاطع‌تر از همیشه استفاده پایدار از منابع آب را دنبال کند. در این بین کارشناسان معتقدند گذشته از اینکه این شرایط منجر به تهدید امنیت غذایی می‌شود؛ عاملی برای ایجاد تنش‌ها و درگیرها میان ذی‌نفعان می‌شود. بدین ترتیب نابرابری در دسترسی به آب، به‌ویژه برای جوامع آسیب‌پذیر از جمله قشرهای فقیر روستایی، زنان و جوامع بومی را تشدید می‌کند.
موانع نوآوری
از نگاه کارشناسان اگرچه راه‌حل‌‌‌‌‌‌های موثر در دسترس هستند اما این راهکارها به چند دلیل به‌کار گرفته نمی‌شوند. از دید تحلیلگران نوآوری در مدیریت آب به‌طور گسترده‌‌‌‌‌‌ای تحت‌تاثیر چارچوب کلی نهادی و قانونی قرار دارد که شامل حقآبه‌‌‌‌‌‌ها، صدور مجوز، مقررات، اقدامات تشویقی و برنامهریزی نهادی است. همچنین آنها تحت‌تاثیر سیاست‌های کلی قرار دارند که شامل انتخاب‌‌‌‌‌‌های اجتماعی، اولویت‌‌‌‌‌‌ها، سیاست‌های بخشی و تبادلات است. نقش‌‌‌‌‌‌ها، گرایش‌‌‌‌‌‌ها و مسوولیت‌های مختلف ذی‌نفعان درگیر در سیاستگذاری و مدیریت آب در بخش‌‌‌‌‌‌ها، موقعیت‌‌‌‌‌‌ها و حوزه‌‌‌‌‌‌های قضایی پراکنده است، اما همه آنها باید به وضوح قابل‌درک باشند. یکی از نگرانی‌ها، توان مالی و اطمینان از دسترسی انسان‌‌‌‌‌‌ها به آب است. مورد دیگر اطمینان از جریان‌‌‌‌‌‌های محیط‌زیستی، خدمات اکوسیستم‌‌‌‌‌‌ها و استفاده غیرمصرفی از منابع آب شیرین به‌عنوان مثال برای آبزی‌پروری در آب‌‌‌‌‌‌های داخلی است. از این‌رو، حکمرانی خوب آب بسیار مهم است و نیازمند مدیریت تطبیقی در سطح حوضه آبریز جهت تامین نیازهای تمامی بهره‌برداران آب است.
این امر به نوبه خود، نیاز به همکاری پیچیده بین چندین ذی‌نفع، موقعیت‌‌‌‌‌‌ها و نهادها دارد. همکاری و هماهنگی بهتری هم به‌صورت عمودی از نظامهای بخشی، حوضه آبریز رودخانه‌‌‌‌‌‌ای و سامانه‌‌‌‌‌‌های آبیاری گرفته تا خانوارها و هم به‌صورت افقی در بخش‌های مختلف ازجمله کشاورزی، صنایع، شهرداری‌‌‌‌‌‌ها و خانوارها موردنیاز است. از این نظر، انجمن‌‌‌‌‌‌های بهره‌برداران آب که کشاورزان به‌ویژه کشاورزان کوچک‌مقیاس را برای مدیریت یک ساختار مشترک آبیاری گردهم می‌‌‌‌‌‌آورد، می‌تواند نقش مهمی در برنامهریزی و اجرا داشته باشد. آنها می‌توانند منابع را برای بهره‌‌‌‌‌‌برداری و نگهداری از سامانه‌‌‌‌‌‌های آبیاری و حوزه‌‌‌‌‌‌های آبریز و رودخانه‌‌‌‌‌‌ای، متحد و یکپارچه کنند. یک چالش اساسی، حفاظت از منافع گروه‌ها‌‌‌‌‌‌یی است که قدرت و نفوذ کمتر دارند، اما به خدمات اکوسیستم‌‌‌‌‌‌ها مانند ماهی‌گیری وابسته هستند و باید اطمینان حاصل شود که آنها هم درنظر گرفته می‌شوند.
9 گام برای نجات غذا
باوجود شرایط نگران‌کننده کنونی کارشناسان تاکید دارند موفقیت همچنان قابل‌دستیابی است و این مهم تنها با اطمینان از استفاده کارآمدتر و پایدارتر از منابع آب شیرین و آب باران در بخش کشاورزی که بزرگ‌ترین بهره‌‌‌‌‌‌بردار آب در جهان با بیش از 70درصد برداشت‌‌‌‌‌‌های جهانی آب است، امکان‌‌‌‌‌‌پذیر است. کارشناسان تاکید می‌کنند، باوجود 10 سال تا رسیدن به سال2030 اولین برآوردهای شاخص توسعه پایدار درخصوص تنش آبی، همراه با کمبود مداوم آب در کشاورزی دیم، نشان می‌دهد که همچنان اطمینان از مدیریت پایدار آب برای همگان به‌عنوان یک چالش جدی برقرار است. از آنجا که مسائل آب با چندین هدف توسعه پایدار دیگر مرتبط است از جمله دستیابی به گرسنگی صفر، مدیریت این منبع کمیاب، یک عامل تعیین‌کننده برای دستیابی کامل به اهداف خواهد بود. درضمن تحلیلگران فائو توصیه می‌کنند در شرایطی که توسعه اقتصادی – اجتماعی منجر به رشد مصرف غذاهای پرمصرف آب‌‌‌‌‌‌بر مانند گوشت و لبنیات شده است؛ دنیا در راستای کاهش مصرف آب به سمت رژیمهای غذایی سالم که ملاحظات پایداری را در سطح سیستم‌‌‌‌‌‌های غذایی در نظر می‌‌‌‌‌‌گیرند، برود تا بتواند مصرف آب را کاهش دهد.
درضمن بهبود پایداری مصرف آب در کشاورزی به‌معنای تضمین برآورده شدن نیازهای جریان محیط‌زیستی برای حفظ عملکرد اکوسیستم‌‌‌‌‌‌هاست. این نیازها در اغلب موارد نادیده گرفته می‌شوند. طبق برآوردها، 40درصد از مصرف فعلی آب آبیاری در جهان، از مقدار آبی که باید صرف نیازهای محیط‌زیستی شود، تامین می‌شود، بنابراین پایداری مصرف آبی در کشاورزی منوط به کاهش برداشت و بهبود کارآیی مصرف آب در حوضه‌های آبریزی خواهد بود که در آن، تامین نیازهای جریان محیط‌زیستی رعایت نمی‌شود. موضوع دیگر حسابداری و حسابرسی آب است که بسیار کم اجرا می‌شود. از نگاه کارشناسان باید به‌عنوان اولین گام در اتخاذ راهبردهای موثر برای رفع کمبود و کمیابی آب باشد. در ضمن تولیدکنندگان محصولات کشاورزی که بسیاری از آنها کشاورزان در مقیاس خرد هستند در 128میلیون هکتار یا 11درصد از اراضی دیم، تحت‌تاثیر دوره‌های خشکسالی مداوم کشت می‌کنند. این کشاورزان می‌توانند تا حد زیادی از تکنیک‌‌‌‌‌‌های استحصال آب و حفاظت از آب بهره‌‌‌‌‌‌مند شوند. براساس یک برآورد، این روش‌ها می‌توانند کیلو کالری در کشاورزی دیم را تا 24درصد افزایش دهند. این بهبود درصورت ترکیب با آبیاری تکمیلی، بیش از 40درصد خواهد بود.
کارشناسان فائو توصیه می‌کنند برای دامدارانی که در 656میلیون هکتار یا 14درصد از مراتع آسیب دیده از خشکسالی فعالیت می‌کنند، اقدامات مختلف کشاورزی می‌تواند تاثیر خشکسالی را کاهش دهد و بهره‌‌‌‌‌‌وری آب را بهبود بخشد. بسیاری از این اقدامات به‌طور غیرمستقیم به آب مرتبط هستند، از آن جمله می‌توان به کنترل بیماری دام، مدیریت تغذیه و آب آشامیدنی دام و تغییر نوع تولید برای کاهش فشار چرا در مناطق خشک نام برد. در ضمن برای ۱۷۱میلیون هکتار یا ۶2درصد از اراضی فاریاب در جهان که تحت تنش آبی زیاد یا بسیار زیاد قرار دارند، اولویت باید اتخاذ روش‌های تشویقی و انگیزشی باشد که بهره‌‌‌‌‌‌وری آب را افزایش می‌دهند؛ از جمله اصلاح و مدرن‌‌‌‌‌‌سازی زیرساخت‌های موجود آبیاری و اتخاذ فناوری‌های نوآورانه. این روش‌ها باید با بهبود حکمرانی آب ترکیب شوند تا تخصیص و دسترسی عادلانه به آب و همچنین تامین نیازهای آبی محیط‌زیست تضمین شود. در منطقه جنوب صحرای‌آفریقا پیش‌بینی می‌شود که مناطق فاریاب تا سال20۵0 بیش از دوبرابر شود که به نفع‌میلیون‌ها کشاورز در مقیاس خُرد است.
از نگاه کارشناسان سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری در کاربردهای غیرمصرفی از آب مانند پرورش آبزیان و منابع غیرمتعارف آب مانند استفاده مجدد از آب و نمک‌زدایی، یک راهبرد بیش از پیش مهم‌تر، برای جبران کمیابی آب است، با این حال نوآوری‌‌‌‌‌‌ها باید از نظر اقتصادی کارآمد، از نظر اجتماعی قابل‌پذیرش و از نظر محیط‌زیستی پایدار و متناسب با شرایط باشند. در این بین بی‌‌‌‌‌‌شک سیاست‌ها و مقررات، نقش مهمی در پیشبرد اجرای فناوری‌‌‌‌‌‌ها و نوآوری‌‌‌‌‌‌ها به‌عنوان مثال از طریق تامین بودجه، برنامه‌‌‌‌‌‌های توسعه ظرفیت و اجرای الزامات جریان محیط‌زیستی ایفا می‌کنند، با این حال تنظیم‌‌‌‌‌‌گری باید با تخصیص مناسب حقآبه‌‌‌‌‌‌ها و تصدی‌‌‌‌‌‌گری مطمئن آب همراه باشد تا ضمن اطمینان از برآورده‌شدن نیازهای آبی محیط‌زیست، دسترسی امن، عادلانه و پایدار به آب، به‌ویژه برای اقشار آسیب‌‌‌‌‌‌پذیرتر، فراهم شود. از نگاه تحلیلگران سازمان جهانی غذا انسجام سیاسی و سازوکارهای حکمرانی در مقیاس‌‌‌‌‌‌ها و بخش‌های مختلف مدیریتی و اجرایی برای مدیریت کارآمد، پایدار و عادلانه منابع آب ضروری است. به‌ویژه در کشاورزی، راهبردهای منطقی و جامع در اراضی دیم و فاریاب، نظامهای دامپروری، شیلات، آبزی‌پروری و جنگل‌‌‌‌‌‌داری ضروری است.
