«دنیای اقتصاد» بررسی کرد
پشت صحنه فیلم جوجه‌کُشی
فیلم کوتاه چند دقیقه‌ای از معدوم‌سازی حدود ۱۵ میلیون قطعه جوجه یک روزه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دست به دست چرخیده و اعتراض بسیاری از کاربران را به دنبال داشته است. معدوم‌سازی این جوجه‌ها با روشی ناراحت‌کننده انجام شده؛ تعداد زیادی جوجه در یک گودال به‌طور زنده دفن می‌شوند. همین امر و موج به راه افتاده پس از انتشار این فیلم موجب ورود نهادهای نظارتی و اظهار نظر بسیاری از فعالان اقتصادی و حتی فعالان محیط زیست شده است. از یک سو، حسن روحانی رئیس‌جمهور در جلسه هیات وزیران به وزیر اطلاعات دستور داده که نسبت به اقدام غیرقانونی و غیر اخلاقی از بین بردن جوجه‌های یک روزه سریعاً رسیدگی شود و عاملان آن تحت تعقیب قرار گیرند و از سوی دیگر سازمان بازرسی کشور به این ماجرا ورود کرده و معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه را اقدامی غیرانسانی و غیرقانونی دانسته و قرار بر این است که پیگیری‌های لازم از سوی این نهاد انجام شود. اما به راستی مقصر این اتفاق کیست؟ آیا تولیدکنندگان جوجه یک روزه مسوول وقوع چنین اتفاق تلخی هستند یا چنین اقدامی در راستای مصوبه ستاد تنظیم بازار بوده است؟ شاید هم پشت صحنه این ماجرا موضوع دیگری است. اگرچه ابعاد غیر انسانی معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه گسترده است و جامعه را آزرده‌خاطر کرده، اما بررسی بعد اقتصادی آن، به ریشه یابی چنین اقداماتی کمک خواهد کرد. بسیاری از فعالان اقتصادی و صاحب نظران اعتقاد دارند که داستان تکراری دخالت دولت در تنظیم بازار این بار گریبان‌گیر جوجه‌های یک روزه شده است. داستانی که انتهای آن برای همه روشن است؛ چنین معدوم‌سازی گسترده‌ای باعث کمبود مرغ در بازار خواهد شد و افزایش قیمت مرغ برای مصرف‌کننده رقم می‌خورد. در این صورت به‌طور معمول، حرکت به سمت واردات اتفاق خواهد افتاد و از آنجا که گوشت مرغ کالای اساسی محسوب می‌شود، دلار ارزان برای خرید این کالا از کشورهای خارجی تخصیص می‌یابد. اما مجوز واردات نیز تا زمانی صادر می‌شود که تولیدکنندگان بتوانند بازار داخلی را تامین کنند. در این میان کسانی سود خواهند برد که با دلار ارزان در این بازه زمانی توانسته‌اند این کالا را وارد کنند.
تنظیم بازار یا دخالت؟
در تبیین دلایل این اتفاق، از سوی برخی از متولیان و فعالان اقتصادی مسائلی مطرح شد. برخی وقوع چنین اتفاقی را ناشی از مصوبه ستاد تنظیم بازار می‌دانند. مهدی معصومی اصفهانی، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران این اتفاق را چنین شرح می‌دهد: «در سه ماه پایانی براساس سیاست دولت قرار شد تولید جوجه ۲۰ درصد بیشتر شود تا با افزایش تولید مرغ گوشتی، کمبودی در شب عید در بازار نداشته باشیم. اتفاقی که افتاد، عدم جذب جوجه مازاد در چرخه تولید بود. قیمت مرغ در ماه پایانی سال گذشته به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا که شرایط را از حالت عادی خارج کرد، پایین آمد. مرغداران هم با توجه به کاهش میزان مصرف، جوجه‌ها را نخریدند. چند روز است که معدوم‌سازی جوجه آغاز شده است؛ چراکه مرغداری‌ها با افت قیمت ۳۰ درصد ضرر کردند و به همین دلیل تمایلی به خرید و جوجه‌ریزی در واحدها وجود ندارد».
او همچنین عنوان می‌کند: «از زمان جوجه‌ریزی تا آماده‌سازی محصول و عرضه به بازار ۴۵ روز فاصله زمانی وجود دارد، با این حال به دلیل ابهام در آینده و اینکه مشخص نیست چه زمانی ابعاد همه‌گیری کرونا در بازار کم می‌شود، همچنان جوجه‌ها بلاتکلیف و بی خریدار مانده و در نهایت معدوم می‌شود. در شرایط افت قیمت هیچ‌کس خسارت مرغداران را جبران نمی‌کنند و نگرانی از زیان آینده به عدم خرید و جوجه‌ریزی می‌انجامد. با توجه به این وضعیت در چرخه تولید، قیمت مرغ در آینده به شدت افزایش پیدا می‌کند».
البته معصومی اصفهانی دلیل چنین نوساناتی را بی‌برنامگی صنعت دام و طیور نمی‌داند اما معتقد است که تکالیفی به ناگهان به فعالان این صنعت تحمیل می‌شود و جایی برای فروش مازاد تولید هم وجود ندارد. او می‌گوید: «دولت و انجمن‌ها تلاش می‌کنند هر ماه میزان جوجه‌ریزی را کنترل کنند و تصمیم گرفتند این بار، سطح تولید جوجه را افزایش دهند که به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا مازاد جوجه جذب چرخه تولید نشده است. در صنعت تخم مرغ هم چنین مازاد تولیدی داریم که صادر می‌شود اما با مازاد تولید مرغ، قیمت‌ها افت کرده است. در این باره که دولت چه تصمیمی درباره میزان تولید و مازاد آن دارد، هنوز هیچ بحثی انجام نشده است».
کمبود نهاده‌های دامی
اما موضوع کمبود نهاده‌های دامی نیز موضوع دیگری بود که به‌عنوان یکی از دلایل معدوم‌سازی جوجه‌های یک‌روزه مطرح شد. محمدرضا صدیق‌پور دبیر انجمن تولیدکنندگان جوجه یک روزه گفته است: «کمبود شدید ذرت و سویا به‌عنوان دو نهاده اصلی خوراکی که به دلیل عدم تخصیص ارز یا عدم انتقال ارز ترخیص نشده‌اند مشکلات مرغداری‌ها را دو چندان کرده است». البته امیر سیاح، کارشناس مسائل اقتصادی نیز از همین زاویه به این موضوع پرداخته و در حساب توییتری خودنوشته است: «جوجه ماشینی در طبیعت زنده نمی‌ماند و رهاسازی آنها عواقب بهداشتی دارد. اما چندماه است که غذای جوجه‌ها روی کشتی معطل تخصیص دلار۴۲۰۰ تومانی است.» او به اخلال واردکنندگان در تولید خوراک دام در داخل نیز اشاره کرده است. غلامعلی فاروغی، رئیس انجمن تولیدکنندگان جوجه یک‌روزه کشور نیز علت اصلی معدوم‌سازی جوجه‌ها را کمبود نهاده‌های طیور، سویا و ذرت می‌داند. او می‌گوید: «به دلیل تصمیم‌های غیر کارشناسی در ممنوعیت، محدودیت و عوارض صادرات همواره تولید با مشکل روبه‌روست به‌طوری‌که تا اسفندماه سال ۹۸ با ممنوعیت صادرات جوجه یک‌روزه روبه‌رو بودیم. از اسفندماه ۹۸ ممنوعیت صادرات جوجه یک‌روزه برداشته‌شد. اما بازار صادراتی ما کشورهای عراق و افغانستان و چند کشور دیگر است که اکنون عراق ممنوعیت واردات ایجاد کرده و بازار‌های صادراتی این محصول ازدست‌رفته است. برای صادرات گوشت مرغ نیز عوارض صادرات پنج‌هزارتومانی تعیین‌شده بود که موجب شد تولیدکنندگان حتی نتوانند یک کیلوگرم مرغ صادر کنند و حدود یک هفته است که عوارض را به یک هزار و ۵۰۰ تومان کاهش داده‌اند».
او می‌گوید: «در حال حاضر نهاده‌های طیور در گمرکات موجود است، اما ارز مورد نیاز این بخش تخصیص نیافته است. بنابراین تا زمانی که نهاده طیور نباشد تولید معنی ندارد، زیرا جوجه و مرغ برای زنده ماندن به دان و نهاده نیازمند هستند. پیش از این تولیدکنندگان با مشکل قیمت نامناسب نهاده‌های طیور روبه‌رو بودند، اما اکنون این نهاده‌ها در بازار سیاه نیز یافت نمی‌شود».
البته این فعال اقتصادی نیز تصمیمات ستاد تنظیم بازار را هم یکی از مهم‌ترین علل معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه می‌داند و عنوان می‌کند: « قبل از عید ستاد تنظیم بازار عددی را برای تولید جوجه یک‌روزه در نظر گرفت تا مردم شب عید بتوانند از این پروتئین ارزان استفاده کنند. همان زمان در ستاد تنظیم بازار گفتیم این تعداد زیاد است و بیش از ۱۳۰ میلیون جوجه نباید تولید شود، اما فایده نداشت. از طرفی شرایط تامین دان با مشکل مواجه شده و مرغداران برای تامین ذرت و سویا دچار مشکل شدند که انگیزه را برای جوجه‌ریزی کاهش می‌دهد؛ در نتیجه جوجه‌ها جذب نمی‌شود و در جوجه‌کشی می‌مانند. از آنجا که جوجه‌های یک روزه بیش از ۲۴ ساعت نمی‌توانند در جوجه‌کشی بمانند و جوجه‌کشی باید برای جوجه‌های روز بعد آماده باشد همکاران ما ناچار شدند جوجه‌های مازاد را روانه کوره‌ها و چاه‌های تلفات کنند».
راز مگوی صنعت طیور!
در عین حال برخی نیز سعی دارند این اتفاق را حرکتی معمول در صنعت دام و طیور دنیا نشان دهند. به گفته آنها در صنعت مرغداری رویه معدوم کردن جوجه‌های یک روزه همواره وجود داشته است. برای مثال با توجه به نیاز واحدهای مرغداری تخم‌گذار به جوجه مرغ، در همان مرحله ابتدایی بر اساس تشخیص صورت گرفته، جوجه‌هایی که مرغ هستند وارد واحد می‌شوند و جوجه خروس‌ها جدا می‌شوند. در واحدهای تولیدکننده گوشت مرغ نیز رویه همین است و جوجه‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند و یکی از گزینه‌ها، امحای جوجه‌های باقی مانده است. جوجه‌های یک روزه تنها یک روز شانس زنده ماندن دارند و بعد از آن اگر به واحد مرغداری انتقال پیدا نکنند و تحت مراقبت قرار نگیرند می‌میرند. بنابراین امکان نگهداری آنها بیش از یک روز وجود ندارد. ضمن اینکه فروش آنها در روزهای بعد هم امکان‌پذیر نیست.
شاید این اقدام به گفته برخی از افراد، از جمله رازهای مگوی صنعت دام و طیور باشد، اما معدوم‌سازی این تعداد جوجه تعجب‌برانگیز است. مرتضی رضایی، معاون امور تولیدات دام وزارت جهاد کشاورزی گفته است: «قرار نبود جوجه‌های یک روزه معدوم شوند، قرار بود تولید تخم مرغ نطفه‌دار محدود شود. البته معدوم‌سازی روش متداولی است. ماهی ۳ میلیون قطعه جوجه خروس در کشور معدوم می‌شود؛ ویدئویی هم بیرون نمی‌آید، اما صحنه‌هایی که در فضای مجازی از معدوم‌سازی جوجه‌ها منتشر شد، قابل قبول نیست و با دادستانی صحبت شده است تا بررسی شود به چه انگیزه‌ای این تصاویر منتشر شده است».
او عنوان کرده است: «به دلیل افت قیمت جوجه، جوجه‌هایی که در جوجه کشی عمر آنها از ۲۴ ساعت گذشته باشد مرغدار مجبور است معدوم کند، چون باعث انتشار آلودگی در محیط مرغداری می‌شود این روال طبیعی در صنعت مرغداری در تمام دنیا است».
اما فاروغی، رئیس انجمن تولیدکنندگان جوجه یک‌روزه کشور می‌گوید: «معدوم‌سازی جوجه یک‌روزه گاهی و به میزان اندک اتفاق می‌افتد و در صنعت و مسائل اقتصادی موضوعی دور از ذهن نیست، اما این بار حجم معدوم‌سازی بالاست و این اقدام توسط واحدهای تولیدکننده جوجه یک‌روزه و به‌منظور کاهش خسارت‌های آتی صنعت مرغداری صورت گرفته است».
علی تقوی‌فر، نایب رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق تهران نیز می‌گوید: «برای روی ندادن اتفاقاتی مانند جوجه‌کشی، تصمیم‌گیری‌ها نباید از اتاق‌های دربسته مدیران دولتی بیرون بیاید و فعالان اقتصادی بخش خصوصی خود برای صنعت خود تصمیم بگیرند».
او با اشاره به اینکه این معدوم‌سازی دست‌کم به دو ماه پیش و همزمان با شیوع ویروس کرونا در کشور صورت گرفته اما قطعا اتفاق ناگواری در این زمینه رخ داده‌است، تصریح کرد: «کرونای اقتصادی گریبان مرغداران کشور را گرفته‌است. معدوم‌سازی جوجه یک روزه در کشور پیش از این و در ادوار گذشته نیز سابقه داشته و به دلایل مختلف که صنعت مرغداری با آن درگیر بوده و تولید توجیه اقتصادی خود را از دست می‌داده است، مرغداران به اصطلاح جوجه‌ها را در چاه می‌ریخته‌اند. از چند ماه گذشته هم در صنعت مرغداری کشور شاهد تولید مازاد بر مصرف هستیم. در حالی که مرغداران طی چند ماه گذشته هر عدد جوجه را به قیمت چهار هزار تومان خریداری کرده بودند، در حال حاضر این قیمت به هر عدد ۴۰۰ تومان کاهش یافته و واحدهای تولیدی این بخش با ضرر و زیان مواجه شده‌اند».
عضو هیات نمایندگان اتاق تهران با این توضیح که شیوع ویروس کرونا در کشور، پیش‌بینی از وضعیت بازار طی ماه‌های آتی را برای مرغداران مانند سایر صنایع و بخش‌های اقتصادی، سخت و دشوار کرده‌است، افزود: «در حالی که دسترسی برای تامین مواد اولیه نیز برای مرغداران به معضل دیگری تبدیل شده‌است، به دلیل تعطیلی صنایع و صنوف در کشور در پی شیوع ویروس کرونا، حتی خریداری برای مرغ پیر و تخم‌گذار نیز به ندرت پیدا می‌شود».
تقوی‌فر با تاکید بر اینکه تولیدکنندگان و صاحبان صنایع در این حوزه، خود باید دست به کار شده و راه چاره‌ای برای رفع مشکلات و معضلات موجود بیابند، گفت: «تصمیمات در بخش صنعت مرغداری کشور باید از اتاق‌های در بسته دولتمردان حذف و بخش خصوصی که آگاه‌تر و دلسوزتر است به تصمیم‌گیری‌ها وارد شود. او همچنین یکی از راه‌های برون‌رفت از مشکلات پیش آ‌مده در صنعت مرغداری کشور را آزادسازی نرخ ارز عنوان کرد».
واکنش سازمان محیط زیست
اما این معدوم‌سازی مورد انتقاد سازمان حفاظت‌محیط زیست هم قرار گرفته و مسوولان ذی‌ربط در این باره واکنش نشان داده‌اند. سعید محمودی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران گفته است: «این اقدام غیرانسانی و غیرعلمی است و ما به تمام واحدهای تولیدکننده جوجه در تهران اخطار داده‌ایم که اگر اقدام به چنین کاری کنند با آنها به شدت برخورد خواهد شد.»او با اشاره به اینکه روز گذشته تیم‌های محیط زیست در سراسر استان تهران موضوع معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه را بررسی کردند، اظهار کرده است: «ما به این نتیجه رسیدیم که این اتفاق در استان تهران رخ نداده است، اما به هرحال ممکن است که واحدهای مختلف تولید جوجه برنامه مشابهی را برای معدوم‌سازی داشته باشند. از این‌رو به جهاد کشاورزی و دامپزشکی استان تهران نامه‌ای فرستادیم و خواستار جلوگیری و برخورد با این‌گونه اقدامات شدیم».
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران با بیان اینکه نامه‌ای برای دادستانی استان تهران و استانداری تنظیم شده است که بتوانیم با ابزار قانونی جلوی این اتفاق را بگیریم، تاکید کرد: «معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه اقدامی غیرانسانی، غیرعلمی و مصداق حیوان‌آزاری است. این جوجه‌ها صاحب روح و جان هستند و زنده به گور کردن آنها هر وجدانی را به درد می‌آورد». محمودی با تاکید بر اینکه تمام تلاش ما این است که چنین اتفاقی در استان تهران رخ ندهد، گفت: «در استان تهران ۹ واحد تولید جوجه داریم که امروز به همه آنها اخطار دادیم که اگر اقدام به روش‌های مشابه برای معدوم‌سازی جوجه‌ها کنند شدیدترین برخوردها را با آنها خواهیم کرد». او با اشاره به اینکه از سوی دیگر ممکن است این جوجه‌ها آلوده باشند و دفن آنها به‌صورت زنده و در نقطه‌ای نامشخص می‌تواند مخاطراتی جدی در پی داشته باشد، اظهار کرد: «حتی بر فرض اینکه این جوجه‌ها به هر دلیلی تلف شده بودند و پسماند محسوب می‌شدند، باید برای دفع آنها اصول بهداشتی را رعایت می‌کردند و پیش از دفع از نهادهای ذی‌ربط از جمله محیط زیست مجوز می‌گرفتند». مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران تصریح کرد: «سایر واحدهای تولید جوجه بدانند که اگر اقدام به چنین کاری کنند قطعا محیط زیست بر اساس قانون با آنها برخوردی جدی خواهد داشت».
هشدار افزایش قیمت مرغ
معدوم‌سازی جوجه‌های یک روزه فارغ از دلیل انجام این کار پیامدهایی را نیز به دنبال خواهد داشت. مسعود خوانساری، رئیس اتاق بازرگانی تهران در حساب توییتری خود نوشته است: «چند روزی است کلیپی در مورد از بین بردن جوجه‌های یک‌روزه در فضای مجازی منتشر شده و دیدن این صحنه‌ها مردم را آزرده‌خاطر کرده است. متاسفانه بازار مرغ تابع عرضه و تقاضا نیست؛ بلکه به دلیل قیمت‌گذاری دولتی کاملا تحت تاثیر نظام غیر رقابتی قرار دارد. در حال حاضر به خاطر کاهش قیمت مرغ و افزایش قیمت خوراک، پرورش جوجه برای مرغدار صرفه‌ناپذیر شده و معدوم‌سازی صورت گرفته است و احتمالا چند ماه آینده نتیجه معدوم‌سازی امروز، باعث کمبود مرغ در بازار خواهد شد و افزایش قیمت مرغ برای مصرف‌کننده رقم می‌خورد.
رئیس اتاق بازرگانی تهران در پایان این پیام راهکار این مشکل را نیز بیان کرده و نوشته است: «دولت باید دست از دخالت برداشته و اجازه دهد بازار تحت نظر تشکل‌های مربوطه روند منطقی را طی کند، در این صورت شاهد این نوع معدوم‌سازی‌ها یا افزایش قیمت نخواهیم بود».
ممنوعیت معدوم‌سازی جوجه یک‌روزه
در راستای این اتفاق نیز انجمن تولیدکنندگان جوجه‌های یک‌روزه معدوم‌سازی را ممنوع اعلام کرد. این تشکل در نامه‌ای به اعضای خود چنین نوشته است: «ضمن تشکر از همراهی مزارع مرغ مادر کشور در اجرای مصوبه انجمن جوجه یک‌روزه مبنی بر عدم تولید جوجه یک روزه در مورخ ۳۱/ ۱/ ۹۹ و ۳۰/ ۱/ ۹۹ که با حذف تخم مرغ در دستگاه ستر انجام شد، متاسفانه افرادی با دلایل سیاسی مغرضانه سعی در بهره‌برداری سیاسی از این موضوع را دارند و در شبکه‌های خارجی معاند موضوع را به‌عنوان معدوم کردن جوجه‌ها نمایش داده‌اند. بنابراین از این طریق به مزارع مرغ مادری که با مصوبه انجمن همکاری نکرده‌اند و اقدام به تولید جوجه یک روزه کرده‌اند اطلاع داده می‌شود به هیچ عنوان مجاز به معدوم کردن جوجه‌های تولیدی نیستند و در صورت انجام این موضوع و به لحاظ حفظ حقوق حیوانات تمامی عواقب آن برعهده شرکت‌های خاطی است. ضمنا شرکت‌های مذکور به دلیل تخطی از مصوبه انجمن پاسخگوی اعمال خود خواهند بود».
سخن آخر
فرقی ندارد که معدوم‌سازی جوجه‌های یک‌روزه مرغ و خروس در دنیا و در ایران امری طبیعی و معمول بوده باشد یا نه؛ حتی اگر از مسائل انسانی و علمی این اتفاق گذر کنیم، دخالت دولت در بازار سرنوشتی را برای هر صنعتی رقم خواهد زد که بارها تکرار شده است. دو سال پیش هم داستان مشابهی برای گوشت قرمز ایجاد شد و رد پای دخالت دولت در بازار مشهود بود. تا زمانی که بازار با سیاست‌های دستوری و بخشنامه‌ای اداره شود، صنایع نیز محکوم به زیان خواهند بود. همان‌طور که از صحبت‌های فعالان اقتصادی نیز برمی‌آید، مصوبه تنظیم بازار ریشه اصلی این اتفاق است. مصوبه‌ای که دستور به افزایش تولید داده؛ در صورتی که نه شرایط به دلیل ویروس کرونا برای تولید مهیا بوده و نه بازار کشش ظرفیت تولید را داشته و نه نهادهای برای مرغداران وجود داشته است. حال این اتفاق به نفع چه کسانی تمام شده است؟ این هم قابل پیش‌بینی است. زمانی که شرایط برای تولید بیشتر فراهم نباشد یا تولید فاقد صرفه اقتصادی باشد، تولیدکنندگان نیز انگیزه کافی برای تولید بیشتر را ندارند. از این رو پیش‌بینی‌می‌شود در ماه‌های آینده بازار با کمبود گوشت مرغ مواجه شود. این کمبود به افزایش قیمت این کالا منتج می‌شود. در این شرایط نیز دولت برای کنترل قیمت‌ها و در بازار و تامین نیاز داخلی به سمت واردات پیش خواهد رفت. مسلما با توجه به نوع کالا، گوشت مرغ در رده کالاهای اساسی قرار خواهد گرفت. کالاهایی که برای ورود به کشور با دلار ۴۲۰۰ تومانی تامین ارز می‌شوند. اما پس از مدتی چنانچه تولیدکنندگان داخلی جان تازه‌ای بگیرند و بتوانند نیاز داخلی را برطرف کنند، راه واردات نیز مسدود می‌شود. در این شرایط برگ برنده از آن کسانی است که از این آب گل‌آلود ماهی بگیرند و اقدام به واردات گوشت مرغ کنند. این دیکته نانوشته‌ای است که در انتظار بازار گوشت مرغ است.
