چرا پیشرفت این پروژه کند بوده است؟
مسیر ناهموار توسعه فیبر نوری
مانع شهرداری‌ها و مشوق‌های ناکافی
در حالی که بررسی‌ها نشان می‌دهند حتی فناوری‌هایی مانند اینترنت ماهواره‌ای نیز نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای سرویس مبتنی بر فیبر نوری و اینترنت ثابت باشند، توسعه این شبکه در ایران طی سال‌های گذشته مسیر کندی را پیموده و هر روز نیز با موانع جدیدی مواجه بوده است. برخی از فعالان این حوزه در کنار موانعی مانند سنگ‌اندازی شهرداری‌ها، انحصار دولت بر توسعه پروژه فیبر نوری را یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در این حوزه می‌دانند؛ موضوعی که شواهد نشان می‌دهد در تمام ابعاد نمی‌توان آن را انحصاری نامید.
امیرحسین دهقان، کارشناس شبکه در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در دوره وزارت آذری‌جهرمی، پروژه توسعه فیبر نوری از انحصار مخابرات خارج و به اپراتورهای ثابت و سیار سپرده شد و اکنون هر کدام از این اپراتورها قسمتی از کشور را پوشش می‌دهند. این فرآیند تا حدودی هم خوب پیش رفت، اما در نهایت به دلیل بحث‌هایی مانند فیلترینگ و فشارهای دولتی روند آن کند شده است؛ به علاوه آنکه هزینه بالایی نیز برای اپراتورها در پی دارد.»
سعید سوزنگر، دیگر کارشناس شبکه نیز معتقد است بر خلاف باور عمومی، دولت مدت‌هاست که این انحصار را از حیطه اختیارات خود خارج کرده و به شرکت‌های خصوصی سپرده است. او در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «توسعه فیبر نوری در انحصار دولت نیست و دولت با شرایط خاصی پروژه توسعه فیبر نوری در استان‌های مختلف را به برخی شرکت‌های خصوصی واگذار کرده است. مشکل اصلی عدم توسعه فیبر نوری انحصار شهرداری‌ها بر خیابان‌ها است و شهرداری‌ها به بهانه اینکه زیرساخت‌های شهری مثل آب و فاضلاب توسط آنها انجام شده، در این زمینه سهم‌خواهی و دخالت می‌کنند. توسعه فیبر نوری در شهرها با مانع شهرداری مواجه است و به صورت بین‌شهری نیز شرکت‌های کمی در حال توسعه هستند، ولی متولی اصلی در درجه اول دولت به علاوه سه شرکت دیگر است؛ شرکت ارتباطات زیرساخت، توانیر و رجا.»
سوزنگر همچنین در این زمینه به مشکلات دیگری مبنی بر عدم واگذاری مناسب اختیارات دولت اشاره می‌کند و می‌گوید: «دولت در این زمینه مسوولیت‌های خود را به بخش خصوصی واگذار کرده، اما این کار را درست انجام نداده و این باعث شده است که شرکت‌ها راغب نباشند وارد این پروژه شوند. اکنون اگر پوشش فیبر نوری ۸ میلیون خانوار برآورد می‌شود، تنها ۵۰۰ هزار اشتراک واگذار شده است؛ زیرا دولت به شرکت‌های خصوصی اعلام کرده است که برای پوشش به آنها پول پرداخت می‌کند، آنها نیز این پوشش را ایجاد کرده‌اند و فیبر را تا خیابان‌های اصلی کشیده‌اند، اما کشیدن فیبر تا کوچه‌ها دیگر برای آنها صرفه مالی نداشته است و باید به ازای ایجاد اشتراک نهایی این کار انجام می‌شد. این مساله باعث شده است کاربر نهایی روی نقشه مشاهده کند که منطقه سکونت او تحت پوشش قرار دارد، ولی هنگامی که کاربر تماس می‌گیرد، اپراتور می‌گوید امکان سرویس‌دهی وجود ندارد و متقاضی باید منتظر بماند تا در محله او افراد بیشتری تقاضای خود را ثبت کنند. دولت مشوق‌های درستی در این زمینه نداشته است و بهتر بود به جای این تعداد پوشش، از شرکت‌ها اشتراک طلب می‌کرد و بابت آن هزینه پرداخت می‌کرد.»
رضا واحدی، یکی از مدیران شرکت‌های عامل خصوصی، درباره واگذاری پروژه فیبر نوری به شرکت‌های خصوصی به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «سازمان تنظیم مقررات و وزارت ارتباطات پروژه‌ای را تعریف و حدود هشت میلیون خانوار را به پروژه فیبر نوری متصل کردند. در این باره اعلام عمومی کردند و هر شرکتی که شرایط آن را داشت درخواست داد و در نهایت منجر به صدور پروانه‌ای به نام UNSP شد و ۶ شرکت موفق به دریافت آن شدند. با توجه به اینکه هزینه سرمایه‌گذاری در این پروژه بسیار بالا است، سازمان تنظیم مقررات و وزارت ارتباطات مشوق‌هایی را در نظر گرفتند و اعلام کردند که شرکت‌ها در کار هم مداخله نکنند و هر شرکتی متولی هر استانی می‌شود، شرکتی دیگر حق مداخله در آن را ندارد.»
لزوم رفع انحصار از واردات پهنای باند بین‌الملل
کارشناسان معتقدند انحصار دولت در حوزه فیبر نوری در واقع به واردات پهنای باند بین‌الملل بازمی‌گردد؛ انحصاری که اکنون تنها در دست شرکت ارتباطات زیرساخت است و هیچ شرکت خصوصی اجازه ورود به آن را ندارد. سعید سوزنگر، کارشناس شبکه در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «این پهنای باند بین‌الملل است که کاملا در انحصار ارتباطات زیرساخت و به صورت محدود پژوهشگاه دانش‌های بنیادی قرار دارد. یکی از خواسته‌های اکوسیستم(اقتصاد دیجیتال) این است که دولت از واردات پهنای باند در بستر فیبر نوری رفع انحصار کند. ذات اینترنت بر پایه توزیع‌شدگی و شفافیت است. در کشور ما هر دوی این مقوله‌ها در حال نقض شدن است و از تمام کشورها پهنای باند را وارد می‌کنیم، از لب مرز تا تهران آن را می‌آوریم و در تهران روی آن فیلترینگ اعمال می‌کنیم. در این بین حتی شرکت‌هایی که فیبر زیردریایی یا مرزی دارند، به شرکت زیرساخت تحویل می‌دهند. متمرکز بودن پهنای باند در کشور و اینکه هیچ شرکت دیگری حق ندارد پهنای باند بین‌الملل وارد کشور کند، نرخ را نیز غیررقابتی می‌کند؛ بنابراین باید از واردات پهنای باند بین‌الملل انحصارزدایی شود که در نهایت رقابت و شفافیت را به همراه دارد.»
شرکت‌های خصوصی معتقدند اگر چالشی هم در مقابله با انحصارگرایی وجود دارد، مربوط به چالش‌هایی است که این شرکت‌ها با شرکت مخابرات ایران دارند؛ آنها می‌گویند مخابرات با پیشینه قدیمی که دارد در برخی موارد سنگ‌اندازی‌هایی بر سر راه شرکت‌ها انجام می‌دهد تا بتواند به حیات انحصاری خود در این عرصه ادامه دهد. رضا واحدی در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «بزرگ‌ترین چالشی که در زمینه توسعه فیبر نوری وجود دارد، تعارض‌هایی است که شرکت‌های خصوصی با شهرداری‌ها و شرکت‌هایی مانند آب، برق و گاز دارند؛ زیرا نقشه مستندی وجود ندارد و در بسیاری از موارد نیز همکاری مثبتی از سوی شهرداری‌ها شکل نمی‌گیرد و مجوزها دیر صادر می‌شوند. این موارد باعث کندی پیشرفت پروژه می‌شد، پیمانکارها نیز کار خود را به موقع انجام نمی‌دهند. اما مهم‌ترین مساله در این بین مربوط به شرکت مخابرات ایران است که تا جایی که بتواند سنگ‌اندازی می‌کند. این شرکت بسیار قدیمی است و می‌تواند امکاناتی را در اختیار شرکت‌های خصوصی قرار دهد، اما این کار را انجام نمی‌دهد. مکاتبات بسیاری انجام شده و سازمان فناوری اطلاعات قول داده است که در این زمینه همکاری کند و اکنون نیز این چالش‌ها نسبت به قبل کمتر شده است. نمی‌توان گفت تمام کاستی‌ها در این زمینه مربوط به مخابرات است، اما اگر مخابرات همکاری بیشتری می‌کرد سرعت اجرایی پروژه نیز بالاتر می‌رفت.»
رضا یوسفی‌زاده، مدیرعامل یکی دیگر از شرکت‌های UNSP، انحصار شرکت مخابرات در این زمینه را تایید می‌کند و می‌گوید: «انحصار مخابرات و تلاش این شرکت برای باقی ماندن در این حوزه وجود دارد. البته نظر وزارت ارتباطات از ابتدا این بوده است که در همه شهرها مخابرات به علاوه یک شرکت UNSP حضور داشته باشد. همچنین در این بین باید شهرداری‌ها نیز با شرکت‌های خصوصی همکاری بیشتری برای توسعه فیبر نوری انجام دهند. دولت از طریق سازمان تنظیم مقررات شرایط رقابتی صحیحی را ایجاد کرده است، اما مخابرات هم شبکه‌ای گسترده‌ای دارد و می‌تواند در بسیاری موارد مانع موضوع باشد.»
شرکت‌های خصوصی علاوه بر اینکه خواستار رفع کامل انحصار در این حوزه از سمت شهرداری‌ها، شرکت مخابرات و شرکت زیرساخت در زمینه واردات پهنای باند بین‌الملل هستند، معتقدند با توجه به افزایش نرخ ارز، دولت باید مشوق‌های کاربردی و مناسب برای توسعه فیبر نوری تعیین و هر چه سریع‌تر این مشوق‌ها را پرداخت کند تا شرکت‌های UNSP بتوانند در این باره قدم مثبتی بردارند.
