مرز میان آموزش مجازی و حضوری کجاست؟
بازارسازی برای «شاد»
مدیر سامانه شاد از آغاز همکاری با شرکت‌های خصوصی تولید‌‌‌کننده محتوای آموزشی خبر داد
با فروکش کردن موج همه‌گیری بیماری کووید-۱۹، قرار است دانشآموزان از این هفته در مدارس حاضر شوند و پس از دو سال، آموزش از طریق گوشی‌‌‌های موبایل دوباره جای خود را به نشستن پشت نیمکت‌‌‌های کلاس درس بدهد. در همین حال، وزارت آموزش و پرورش اعلام کرده است که دایر شدن کلاس‌ها، به معنای پایان کار «شاد» نیست و امسال بخشی از آموزش همچنان از طریق این پلتفرم دنبال خواهد شد. اگرچه انتخاب شاد به عنوان پلتفرم انحصاری آموزش رسمی برای دانشآموزان کشور، انتقادات زیادی را برانگیخت، اما حالا این وزارتخانه از اضافه شدن برخی قابلیتهای جدید به پلتفرم آموزشی شاد خبر داده و قرار است همچنان بخش قابل‌‌‌توجهی از مدیریت آموزش از طریق آن دنبال شود. با این حال، کلی‌‌‌گویی‌‌‌های متولیان امر درباره آموزش تلفیقی و مبهم ماندن مرز میان آموزش مجازی و حضوری، احتمالا باعث بروز انتظاراتی خواهد شد که ممکن است بی‌‌‌پاسخ ماندن آنها، دردسرهایی را برای تمامی طرفین دخیل در امر آموزش ایجاد کند.
افزودن قابلیتهای جدید با وجود محدودیت‌ها
اواسط هفته جاری، معصومه نجفی، سرپرست معاونت آموزش وزارت آموزش و پرورش در یک مصاحبه تلویزیونی، از تداوم فعالیت شبکه شاد در سال تحصیلی جدید خبر داد و آن را بستری برای اجرای طرح آموزش تلفیقی معرفی کرد. نجفی در برنامه فرامتن شبکه افق بر ضرورت برقراری احساس امنیت و آرامش دانشآموزان پس از دو سال آموزش مجازی تاکید کرد و گفت: «امسال قرار است با راه‌‌‌اندازی بخش‌‌‌هایی که به قصه‌‌‌گویی، شعرخوانی و نقاشی اختصاص دارند، آموزش معنوی دانشآموزان را در فضایی شاد پیش ببرند.» با اینحال به نظر می‌رسد این موارد، تنها تغییراتی نیستند که در پلتفرم شاد اعمال شده‌‌‌اند و قرار است تغییرات شاد (مانند آنچه در این مدت انجام شده) از بستری صرف برای برقراری ارتباط میان دانشآموزان و معلم فراتر رود و به یک پلتفرم آموزشی کامل تبدیل شود.
در همین راستا، علی باقرزاده، مشاور وزیر آموزش و پرورش و مدیر گروه شبکه دانش‌‌‌آموزی (شاد) در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» از اضافه شدن برخی قابلیتهای جدید به این پلتفرم خبر داد. وی ضمن معرفی قابلیتهای جدید «آزمایشگاه مجازی»، «شادبین» (موتور جست‌وجوی ویژه دانشآموزان) و «شادبوم» از پیشرفتهای «شاد» برای پر کردن خلأ‌‌‌های آموزش با کمک فناوری سخن گفت و بر عزم آموزش‌‌‌وپرورش برای گسترش زمان آموزش به ساعات حضور در خانه و شکستن محدودیت زمانی آموزش کلاسی تاکید کرد. مشاور وزیر آموزش و پرورش با تاکید بر این موضوع که امکاناتی که پیش‌تر نیز در سامانه شاد گنجانده شده بود، می‌توانند به امر «مدیریت آموزش» کمک کند می‌‌‌گوید:« اکنون از زمان ثبت‌نام تا حضور در کلاس، تمامی فعالیت‌ها بر بسترهای الکترونیک ثبت میشوند و علاوه بر امکان برگزاری کلاس‌های مجازی و به اشتراک‌‌‌‌‌‌گذاری فایل‌‌‌های آموزشی، امکان حضور و غیاب الکترونیکی نیز فراهم است.» وی با بیان اینکه اخیرا امکان پیاده‌سازی انواع ارزشیابی‌‌‌ها و ارسال آن برای دانشآموزان در این پلتفرم در نظر گرفته شده می‌‌‌افزاید: «در مجموع معلم می‌تواند هم ارزشیابی‌‌‌های خاص خود را برای دانشآموزان ارسال کند و هم به ارزشیابی‌‌‌های تهیه شده توسط معلمان دیگر دسترسی داشته باشد. به این ترتیب نهایتا شناسایی بهتر نقاط ضعف دانش‌‌‌آموز ممکن شده و ضمن ارسال محتوای مناسب برای بهبود وضعیت هر فرد، پرونده الکترونیک دانشآموزان تکمیل خواهد شد.» وی معتقد است: «پژوهش‌‌‌هایی که اخیرا بر پیشبرد آموزش از طریق سامانه شاد تمرکز داشته‌‌‌اند، گویای رضایت بالای کاربران از این سامانه هستند و مسیر بهبود این بستر آموزشی، خوب است.» باقرزاده با اشاره به اینکه نارضایتی‌‌‌های کاربران از مسائل نرم‌‌‌افزاری این سامانه در حال کاهش است، تصریح کرد: «اما کاربران کماکان از محدودیت‌های دسترسی به سخت‌‌‌افزار‌‌‌های مناسب و همچنین کندی اینترنت و اختلال در تبادل فایل اظهار نارضایتی می‌کنند.» مدیر گروه شبکه دانش‌‌‌آموزی شاد، خطاب به وزارت ارتباطات تاکید کرد: «انتظار می‌رود این وزارتخانه با افزایش پهنای باند اینترنت کشور، دسترسی خانواده‌‌‌ها و دانشآموزان به این پلتفرم‌‌‌های آموزشی را تسهیل کند.» وزیر آموزش و پرورش نیز اخیرا درباره هزینه استفاده از اینترنت در شبکه شاد گفته بود: طبق تفاهم نامه‌‌‌ای که با وزارت ارتباطات داشتیم قرار است اینترنت شاد تا پایان برنامه ششم توسعه، یعنی تا پایان سال ۱۴۰۱ رایگان باشد.
پرکردن خلأ محتوای آموزشی مناسب
از زمان آغاز آموزش مجازی، دسترسی داشتن به محتوای آموزشی مناسب و استانداردی که با بسترهای الکترونیک سازگار باشد، یکی از چالش‌های مهم نظام آموزشی بود. کم‌‌‌کاری آموزش و پرورش در تهیه و توزیع محتوای الکترونیکی مناسب، باعث شد تا آموزگاران با دسترسی به امکانات حداقلی، خودشان وظیفه تولید محتواهای ویدئویی که قابلیت تماشا از طریق شاد را داشته باشد عهده‌‌‌دار شوند. اگرچه این ویدئوها نیاز حداقلی آموزش را برآورده کردند، اما نظام آموزشی کشور از بخش زیادی از پتانسیل‌‌‌‌‌‌های موجود در فضای مجازی در این مدت بی‌‌‌بهره ماند. توسعه‌‌‌دهندگان شبکه شاد پیش‌تر قابلیت‌‌‌هایی برای دسترسی به محتوای منتخب تولیدی توسط آموزگاران دیگر و همچنین امکان پخش زنده تدریس‌‌‌ها را به این پلتفرم اضافه کرده بودند. حالا اما به نظر می‌رسد که آموزش و پرورش گام‌‌‌های بیشتری برای حل مشکل محتوای آموزشی در این شبکه برداشته است. باقرزاده در تشریح قابلیت جدید «شادبوم» که قرار است از امسال در اختیار دانشآموزان قرار بگیرد، می‌‌‌گوید: «به موجب این سرویس جدید، حجم زیادی محتوای آموزشی، پرورشی، مشاوره‌‌‌ای، فنی و حرفه‌‌‌ای، بازی و انیمیشن‌‌‌های مناسب سنین مختلف که توسط موسسات و شرکت‌های غیردولتی متخصص در این امر تولید شده‌‌‌اند، در اختیار دانشآموزان و آموزگاران قرار خواهد گرفت. استفاده از این خدمات و محتوای ویژه، نیازی به تهیه اشتراک و پرداخت هزینه جداگانه ندارد. اما از آنجا که این خدمات در قالب خدمات ارزش‌‌‌افزوده و توسط طرف ثالث تهیه و ارائه می‌شود، قرار است یک‌‌‌سوم یا نصف هزینه ترافیک به این شرکت‌ها پرداخت شود.» مشاور وزیر آموزش و پرورش با بیان اینکه حدود ۵۰ موسسه در تولید این محتوای تخصصی مشارکت دارند می‌‌‌گوید: «ارائه حجم زیادی محتوا به صورت تجمیعی و واگذاری حق انتخاب به دانش‌‌‌آموز و پرسنل آموزشی، می‌تواند باعث ایجاد رقابتی سازنده میان بخش خصوصی شود. محتوای تولیدی این بخش‌‌‌ها توسط کارشناسان آموزشی بازبینی شده تا با چارچوب‌‌‌های آموزشی رسمی همخوانی داشته‌‌‌باشند.»
باقرزاده در تشریح دیگر قابلیتهای محتوایی جدید پلتفرم شاد اظهار می‌کند: «در آزمایشگاه‌‌‌های مجازی طراحی شده در این پلتفرم، بسیاری از مفاهیم علمی، از طریق بازی‌‌‌واره‌سازی حالت جذاب و سرگرم‌‌‌کننده‌‌‌ای پیدا کرده و در اختیار دانشآموزان قرار می‌‌‌گیرند. مثلا فرد می‌تواند مبحث نور و اپتیک را با مشاهده خروجی عدسی‌‌‌های مختلف بیاموزد و از نزدیک تجربه کند.» وی از شادبین، به عنوان سرویس دیگری که قرار است پاسخگوی سوالات دانشآموزان باشد یاد کرده و می‌‌‌گوید: «این سرویس در واقع یک موتور جست‌وجوی اختصاصی و امن برای ارائه پاسخ تکمیلی به پرسش‌‌‌های دانشآموزان است.» پیش‌تر یوسف نوری، وزیر آموزش و پرورش نیز در مصاحبه‌‌‌ای از این سرویس نام‌‌‌برده و گفته بود: «شادبین موتور جست‌وجوی بسیار خوبی است و اطلاعات دسته‌بندی شده و کاملی را به جز مواردی که برای دانش‌‌‌آموز مضر هستند، بر اساس نیاز دانش‌‌‌آموز در اختیارش قرار می‌دهد. به گفته باقرزاده، امکانات جدیدی مبتنی بر واقعیت افزوده نیز به زودی به این پلتفرم اضافه خواهد شد و اکنون دانشآموزان با سیستم رمزینه‌‌‌خوانی که در این پلتفرم گنجانده شده، می‌توانند محتوای پشتیبان تهیه شده برای کتاب‌های درسی را نیز مشاهده کنند.
حدود وظایف و انتظارات در آموزش تلفیقی
اگرچه متولیان آموزش مجازی در اظهارات خود از توسعه آموزش به فضایی فراتر از کلاس درس سخن می‌‌‌گویند، اما هنوز مرز مشخصی برای انتظارات اولیای دانشآموزان و وظایف آموزگاران در قبال پیشبرد آموزش مجازی در خارج کلاس تعیین نکرده‌‌‌اند. اگرچه صحبت‌های مدیر شبکه شاد تلویحا حاکی از آن است که معلم باید ارتباط مجازی خود را با دانشآموزان در خارج از کلاس و بر بستر شبکه شاد نیز حفظ کند، اما صریحا به این موضوع که آیا این امر به عنوان وظیفه معلمان تلقی می‌شود یا خیر، اشاره‌ای ندارد. انتظارات تلویحی سیاستگذاران در آموزش و پرورش برای بسط آموزش به فضای خانه و پشتیبانی از دانشآموزان درحالی مطرح شده است که حتی همین حالا نیز آموزگاران نسبت به تناسب حقوق دریافتی خود با وظایف محول شده انتقاد دارند و چنین تعاریف جدیدی در عمل باری مضاعف بر دوش آنها خواهد بود. با وجود آنکه پاسخ باقرزاده به خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» درمورد این سوال آن است که ساعات خارج از کلاس درس جزو ساعات آموزش رسمی به حساب نمی‌‌‌آیند، اما به نظر می‌رسد از آموزگاران انتظار دارند در ساعت خارج کلاس نیز ارتباط مجازی خود را با دانشآموزان و اولیا حفظ کنند؛ زیرا مدیر شبکه شاد تاکید کرد که مرز مشخصی میان آموزش حضوری و مجازی وجود ندارد و پیش از این نیز آموزگاران زمانی را در منزل صرف آماده‌‌‌سازی محتوای آموزشی و طرح درس می‌کردند و حالا قرار است صرفا با کمک «شاد» این کار برای معلمان ساده‌‌‌تر شود. وی در گفته‌‌‌های خود می‌‌‌افزاید که به هیچ‌‌‌وجه بحث افزایش بار کاری آموزگاران مطرح نیست و این یک بحث صنفی است که خودشان با معلمان آن را حل کرده‌‌‌اند.
انحصارگرایی در آموزش مجازی
با وجود آنکه مدیران آموزش و پرورش معتقدند کاربران از عملکرد این وزارتخانه در پیشبرد آموزش مجازی در دوران پاندمی کرونا و پیشرفتهای سامانه شاد رضایت دارند، اما همچنان بسیاری از مدارس غیرانتفاعی، استفاده از پلتفرم‌‌‌های دیگری را برای آموزش مجازی ترجیح می‌دهند و کارشناسان نیز انتقاداتی را به این روش در پیش گرفته شده توسط وزارت آمورش و پرورش وارد می‌‌‌دانند. در اوایل شروع دوره آموزش مجازی دانشآموزان، امیر ناظمی، رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات در گفت‌وگویی با «پیوست» از شبکه شاد به عنوان یک سرویس انحصاری نام برده و از عملکرد آموزش و پرورش انتقاد کرده بود. ناظمی معتقد بود که این رویکرد، نقض‌‌‌کننده مفاهیمی مانند شفافیت است و تصریح کرد که در انتخاب شاد به عنوان تنها بستر آموزش الکترونیک رسمی کشور، علاوه بر ناآگاهی متولیان، انگیزه‌‌‌های اقتصادی و سیاسی نیز دخیل بوده‌‌‌اند. رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات اظهار کرده بود: در پشت شکل‌‌‌گیری انحصاری شاد، توسعه یک پیام‌‌‌رسان خاص پنهان است. ناظمی وظیفه ذاتی آموزش‌‌‌وپرورش را تولید محتوا و نه پلتفرم‌‌‌داری می‌‌‌داند و بر این باور است که باید آموزش دیجیتالی کشور توسط بخش‌‌‌های خصوصی و استارتآپهای مرتبط در این حوزه و بر بستر یک شبکه اختصاصی ویژه مدارس شکل گیرد. وی در بخشی از صحبت‌های خود تصریح کرده بود که این سامانه از پیش از پاندمی کرونا نیز آماده شده بود و با امضای تفاهم‌‌‌‌‌‌نامه‌‌‌ای برای توسعه آن، وزارت آموزش و پرورش اجرای شبکه دانا را متوقف کرده است. اگرچه اظهارات اخیر مدیر شبکه شاد از مشارکت شماری از شرکت‌های غیردولتی تولید‌‌‌کننده محتوا در غنی‌‌‌سازی داده‌‌‌های آموزشی این شبکه حکایت دارد، اما همچنان جای خالی استارت‌آپ‌هایی که بتوانند با به‌‌‌کارگیری خلاقیت و پیاده‌سازی ایده‌‌‌های جدید، مسیر تازه‌‌‌ای در تحول فناوری‌‌‌های آموزشی ایجاد کنند در این حوزه حس می‌شود. درحال حاضر، بخش عمده فناوری‌‌‌های آموزشی در ایران معطوف به امکانات اولیه‌‌‌ای است که صرفا کلاس درس حضوری را در فضای مجازی شبیه‌‌‌سازی می‌کنند و همکاری مشترک وزارت آموزش و پرورش با استارتآپهای فعال در این حوزه، می‌تواند به غنی‌‌‌سازی آموزش و خلق تجربه‌‌‌ای متفاوت از آموزش در فضای مجازی ختم شود.
