چرا سرعت توسعه تکنولوژی در بورس از انتظار کاربران عقب‌تر است؟
جاماندگی تکنولوژی در بازار سرمایه
هرچند در سال‌های اخیر شاهد نفوذ هرچه بیشتر تکنولوژی دیجیتال در حوزه‌های مختلف اعم از بانکداری، پرداخت، فروش کالا و خدمات، سرویس‌های حمل و نقل و لجستیک و... بوده‌ایم، فناوری‌های فعلی بازارسرمایه کشور با نیازها و انتظارات کاربران فاصله زیادی دارد و جای خالی ارکانی مانند کارگزاری‌های دیجیتال با هدف ارائه طیف وسیعی از خدمات تکنولوژی محور و راه‌اندازی سیستم‌های معاملاتی نوین، با استفاده از هوش مصنوعی، یادگیری ماشین و فناوری بلاک‌چین به وضوح حس می‌شود. راه‌اندازی امکان انجام معاملات آنلاین در سال ۱۳۸۹، نقطه شروعی برای تحول دیجیتالی در بازار سرمایه بود و حالا امروز از نظر تعداد بیش از ۸۰ درصد معاملات و از نظر ارزش حدود ۳۰ درصد از کل معاملات، از درگاه‌های آنلاین انجام می‌شود. طی یک سال اخیر با جذاب شدن بازار سرمایه برای سرمایه‌گذاری، میلیون‌ها کاربر جدید عضو سجام (سامانه جامع اطلاعات مشتریان برای مدیریت دارایی‌ها و دریافت سود مجمع و...) شده که بسیاری از آنها به‌صورت مجازی احراز هویت شده‌اند. اما به‌رغم پیشرفت‌ها، این بازار، ضعف‌های تکنولوژیک خود را نیز بیشتر از گذشته به همگان نشان داده است.
مشکلات زیرساختی بازار سرمایه از نمای نزدیک
اختلالات چند ماه اخیر در سیستم‌های معاملاتی آنلاین، یکی از دلایل اصلی نارضایتی کاربران بوده است که هم باعث افزایش ریسک و زیان سهامداران شده و هم مدیران را ناچار به اعمال قوانین موقتی مانند شیفت‌بندی بازار، طولانی کردن ساعات معاملات و... کرده است. بررسی‌ها نشان داده‌اند که بخشی از اختلالات مدت اخیر ناشی از ضعف هسته معاملاتی و بخش دیگر مربوط به سیستم‌های معاملاتی کارگزاری‌هاست که در ساعات پیک درخواست معامله، توان لازم برای پاسخگویی به نیاز کاربران را نداشته‌اند. کارشناسان بازار، ضعف زیرساخت‌ها و موانع قانونی را از اصلی‌ترین علل کندی پیشرفت بازار سرمایه می‌دانند.
روح‌الله دهقان، مدیرعامل شرکت مدیریت فناوری بورس در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، ضمن تایید اختلالات ماه‌های اخیر در سیستم‌های معاملاتی آنلاین می‌گوید، ریشه این اختلالات در ضعف‌های زیرساخت‌های فناورانه بازار است. از آنجا که این زیرساخت‌ها برای پاسخگویی به نیاز تعداد کاربران فعلی بازار طراحی و پیاده‌سازی نشده بودند، با افزایش درخواست‌ها، هسته معاملاتی دچار مشکل شد.
وی می‌افزاید، پاسخ به نیاز این حجم از کاربران جدید و رفع مشکلات زیرساختی، علاوه بر پیچیدگی‌های خاصی که دارد، بسیار زمان‌بر و نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلانی است که متاسفانه تا یکی، دو سال اخیر، چنین توجهی به بازار سرمایه نشده بود. این کم توجهی به ابعاد فناورانه بازار محدود به نهادهای اصلی بازار نیست. حتی نهادهای کوچکی مانند کارگزاری‌ها نیز تا مدت اخیر، توجه چندانی به فناوری اطلاعات در بازار سرمایه نداشتند اما اخیرا چنین توجهاتی ایجاد شده است.
به عقیده کارشناسان، کوچک بودن بازار سرمایه و کم بودن ارزش معاملات از اصلی‌ترین علل بی‌میلی مدیران و سرمایه‌گذاران کسب و کارهای تکنولوژی محور برای سرمایه‌گذاری در این بخش بوده است. به‌طوری که حتی شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات نیز انجام پروژه برای صنعت بانکداری را به پروژه‌های بازار سرمایه ترجیح می‌دهند. محسن زادمهر، از بنیان‌گذاران پلت‌فرم سهامیاب و مدیر بانکداری دیجیتال بانک خاورمیانه، در بررسی علل کند بودن روند توسعه تکنولوژیک بازار مالی کشور به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید، یکی از علل مهم کندی پیشرفت فناوری اطلاعات در بازار سرمایه کشور، سنتی بودن پایه سیستم‌های مالی نهادها در این بازار است. مجوزهای راه‌اندازی کارگزاری‌ها به سال‌ها پیش از شروع روند دیجیتال شدن بازار برمی‌گردد و طبیعتا پایه‌های اصلی سیستم‌های این کارگزاری‌ها بر مبنای روش‌های سنتی شکل گرفته است.
زادمهر می‌گوید: ارکان دیگر بازار سرمایه نیز موقعیت نسبتا مشابهی با کارگزاری‌ها دارند و به دلیل سنتی بودن سیستم‌ها، از سوی نهادهای کوچک و بزرگ در مقابل دیجیتالی شدن امور مقاومت می‌شود. بسیاری از تصمیمات عجولانه و غیرکارشناسی مدیران سازمان بورس با ته‌مایه‌های مخالفت با سرویس‌های دیجیتال، نه تنها انگیزه شرکت‌ها را برای ورود به حوزه خلق خدمات جدید از بین می‌برد، بلکه با افزایش ریسک برخورد، سرمایه‌گذاران را نیز از ورود به این حوزه می‌ترساند.
شکل‌گیری خدمات جدید با اصلاح نظام کارمزد
با افزایش ضریب نفوذ اینترنت و موبایل میان اقشار مختلف جامعه، ورود افراد به بازار سرمایه برای سرمایه‌گذاری افزایش یافته و به واسطه سهولت کاربری، عمده این معاملات از طریق آنلاین صورت می‌گیرد. زادمهر می‌گوید، از دو سال پیش، تعداد کدهای معاملاتی به حدود ۱۵ میلیون کد رسیده است در حالی که تا چند سال پیش تنها حدود ۲ میلیون کد معاملاتی ثبت شده بود و کدهای فعال از ۲۰۰ هزار کد فراتر نمی‌رفت. از آنجا که ارکان بازار هنوز آمادگی چنین رشدی را نداشت فرآیندهای معاملاتی با اختلال‌هایی روبه‌رو شد.
از سوی دیگر از آنجا که درآمد کارگزاری‌ها به‌عنوان یکی از ارکان مهم بازار، تنها از راه کارمزد حاصل از معاملات بوده است، این بخش هیچ‌گاه انگیزه‌ای برای وارد کردن طیف جدید خدمات به مشتریان نداشته است و تمرکز حداکثری مدیران کارگزاری‌ها بر افزایش معامله‌گری کاربران بوده است. زادمهر معتقد است، با اصلاح مدل کارمزدی و رقابتی کردن کارمزدها، می‌توان کارمزدها را تا حد زیادی کاهش داد و در نتیجه با کم شدن کارمزدها، می‌توان روش‌های معاملاتی جدیدی از جمله معاملات الگوریتمی و معاملات با بسامد بالا را وارد بازار کرد. به این ترتیب نقدشوندگی بازار افزایش می‌یابد و ابزارها و معامله‌گران بیشتری وارد بازار می‌شوند. البته تمام اینها به شرط قوی شدن زیرساخت‌ها و هسته معاملاتی ممکن خواهد شد. زادمهر معتقد است، با کارمزد یک و نیم درصدی فعلی و محدودیت‌های گاه و بیگاه سازمان بورس، چنین جنس معاملاتی بی‌معنی است.
حضور کمرنگ استارت‌آپ‌ها در بازار سرمایه
در عمده صنایع، استارت‌آپ‌ها پیشگامان ارائه خدمات جدید در آن صنعت بوده‌اند. این بخش‌ها به علت تکنولوژی‌محور بودن حداکثری و چابکی بالا، توان قابل ملاحظه‌ای برای خلق ارزش‌افزوده در هر حوزه‌ای دارند. در ایران استارت‌آپ‌ها نشان داده‌اند که توان پاسخگویی به چالش‌های تکنولوژیک در سطح ملی و برای کاربران میلیونی را دارند اما در بازار سرمایه شاهد حضور و فعالیت چندانی از استارت‌آپ‌ها نیستیم. نیما نامداری، از فعالان کسب و کارهای نوین در حوزه بازارهای مالی، در این باره می‌گوید: شکل‌گیری کسب و کارهای جدید در حوزه بازارهای مالی خصوصا بازار سرمایه، مستلزم فراهم بودن سه شرط جذابیت اقتصادی، زیرساخت‌های تکنولوژیک و رگولاتوری است.
وی می‌افزاید: با آنکه اکنون با بالا رفتن حجم معاملات و استقبال کاربران، جذابیت اولیه برای ورود شرکت‌ها ایجاد شده است، بازار هنوز از عمق و گستردگی کافی برخوردار نیست و تعداد سهام قابل عرضه و شناوری سهم‌ها بسیار کم است.
نامداری در ادامه با اشاره به ضعف زیرساخت‌های فناورانه در بازار سرمایه می‌گوید: ساختار بازار سرمایه، ساختاری متمرکز است و هر کسب و کار جدیدی که در این حوزه ایجاد شود، برای ایجاد قابلیت‌های جدید، باید به زیرساخت‌های اصلی بازار متصل باشد. زیرساخت‌های تکنولوژی بازار سرمایه کشور اعم از هسته معاملاتی، سیستم‌های سپرده‌گذاری مرکزی و نرم‌افزارهای مدیریت سفارش (OMS) کارگزاری‌ها، بسیار ضعیف و قدیمی هستند. در نتیجه چنین پایه‌های ضعیفی، کسب و کارهای جدید در حوزه بازار سرمایه را برای گرفتن API و تعامل برای ارائه خدمات نوین و خلاقانه با مشکل مواجه خواهد کرد. نامداری معتقد است: در فضای فعلی، نوآوری و راه‌اندازی کسب و کار جدید بسیار دشوار است زیرا در اکثر موارد، قانون و رویه مشخصی برای انجام بسیاری از کارها وجود ندارد و اگر کسی بخواهد قدم در این راه بگذارد، پس از طی تمام این دشواری‌ها و یافتن سرمایه‌گذار مناسب، باید ریسک فیلتر شدن و موانع قانونی جدید را نیز متحمل شود. عارف علیقلی‌پور، سرپرست نهادهای مالی و نوآوری فرابورس ایران اما معتقد است تلاش‌ها به سمت بهره‌گیری از فناوری‌های نوآورانه معطوف است. او به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: فرابورس به یکی از قطب‌های کمک به استارت‌آپ‌های حوزه فین‌تک، ولث‌تک و حتی رگ‌تک تبدیل شده و علاوه بر سرمایه‌گذاری در چنین استارت‌آپ‌هایی، هماهنگی‌های لازم برای دسترسی به دیتاهای لازم با رعایت محدودیت‌های مشخص را انجام می‌دهد و تیم‌هایی در همکاری با فرابورس ایران، حوزه‌های «مشاوره مالی روباتیک» و «کشف تقلب» در حال کار هستند. وی با اشاره به سرمایه‌گذاری فرابورس ایران بر فناوری‌های پروژه‌ای با عنوان «ارتقای سلامت نظام بازار سرمایه» می‌گوید: در این پروژه با استفاده از تکنولوژی‌های اطلاعاتی، به بررسی و کشف تخلفات مرتبط با دستکاری قیمتی بازار و فعالیت‌های مالی در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازیم و بحق یکی از پیشرفته‌ترین پروژه‌های نظارتی است و طی چند سال آتی ثمرات آن به وضوح حس خواهد شد. علیقلی‌پور می‌گوید: مفهوم جعبه شنی (sand box)، یکی دیگر از جدیدترین طرح‌هایی است که اخیرا توسط فرابورس ایران مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته و به زودی اجرایی خواهد شد. طی این طرح، محصول ایجاد شده استارت‌آپ (مثلا طرح برگزاری مجمع الکترونیکی)، در یک محیط کنترل شده مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و جوانب مختلف به کارگیری این طرح در محیط واقعی بازار سرمایه سنجیده شده و در صورت اخذ تایید، کلیه زمینه‌های لازم اعم از قوانین و مقررات و زیرساخت‌های موردنیاز، برای عملی کردن طرح در قالب یک خدمت جدید در بازار، در اختیار شرکت صاحب طرح قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد استقبال امسال از بازار سرمایه مدیران و مسوولان بازار را به سمت شتاب‌دهی در بهره‌گیری موثرتر از تکنولوژی سوق داده است با این حال کاربران سامانه‌های معاملاتی با توجه به تجربیات در دسترس تکنولوژی در ایران به وضعیت موجود قانع نخواهند بود.
