از اداره کل عتیقات تا باستان‌شناسی

گروه تاریخ و اقتصاد: در تاریخ ۲۳ خرداد ماه سال ۱۳۱۶ در پی نامه وزارت معارف، اداره کل عتیقات به اداره باستان‌شناسی تغییر یافت و واژه‌های آرکئولوژی و آرکئولوگ به ترتیب جای خود را به واژه‌های باستان‌شناسی و باستان‌شناس دادند و به اداره‌کل عتیقات دستور داده شد که در گفت‌وگوها و مکاتبات خود از واژه‌های جدید استفاده کند. شکل‌گیری اداره باستان‌شناسی در واقع حاصل حضور آندره گدار معمار فرانسوی در ایران بود. گدار در سال ۱۳۰۸ (۱۹۲۹میلادی) برای تهیه مقدمات احداث موزه ملی ایران (=موزه ایران باستان) و کتابخانه ملی در جوار آن، به ایران سفر کرد. وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، کار ساخت ساختمان این موزه را در دوم اردیبهشت ماه ۱۳۱۳ به «گدار» واگذار کرد. وی با الهام از عناصر و شیوه‌های معماری دوره ساسانی خصوصا «طاق کسری» و «کاخ اردشیر اول» (فیروزآباد فارس‌) به یاری معماران هنرمند ایرانی، ساختمان موزه و کتابخانه ملی را بنیان نهاد. عملیات ساختمانی سه سال طول کشید و در سال ۱۳۱۶ موزه و کتابخانه، رسما افتتاح شد و آغاز به‌کار کرد و عملا جایگزین موزه‌ای شد که در سال ۱۲۹۵ (۱۳۳۵ هجری) با ابتکار و همت جمعی از دوستداران فرهنگ ایران و در رأس آنان «مرتضی قلی خان ممتازالملک» افتتاح شده بود. این موزه با گردآوری مجموعه‌ای از اشیای پراکنده و ناهمگون با نام «موزه ملی» در عمارت قدیم دارالفنون موجودیت یافته و از آن باید به‌عنوان اولین موزه ایران یاد کرد.

دو سال پس از تشکیل این نخستین موزه، در سال ۱۲۹۷ و در زمان وزارت «ابراهیم حکیمی، حکیم‌الملک» اداره‌ای به نام «اداره عتیقات» زیر نظر وزارت معارف تاسیس شد و «ایرج میرزا» شاعر معروف به ریاست آن منصوب شد.

نخستین محل این اداره در عمارت وزارت معارف در مجموعه دارالفنون واقع بود. پس از انتقال تشکیلات وزارت معارف از عمارت دارالفنون به عمارت مسعودیه در سال ۱۳۰۴ «شعبه عتیقات» همراه با مجموعه کوچکی از اشیای تاریخی که در اختیار داشت، در اتاقی کوچک از عمارت یادشده استقرار یافت. این شعبه از درآمد ناچیز حاصل از ارزیابی اشیای قدیمی و پاره‌ای وجوه حاصله از اعانات منابع غیردولتی و براساس آیین‌نامه ۲۹ ماده‌ای مصوب ۱۳۰۳ هیات دولت، به‌کار خود ادامه داد.

در سال ۱۳۰۹ «محمدعلی فروغی ـ ذکاءالملک» با همفکری تنی چند از صاحب‌نظران متن قانونی را تدارک دید که به «قانون عتیقات» مشهور است و هنوز هم به قوت خود باقی است و اساس قوانین مربوط به میراث فرهنگی ایران به شمار می‌رود. این قانون در همان سال پس از تصویب مجلس شورای ملی (وقت) به مرحله اجرا درآمد و دو سال بعد، آیین‌نامه اجرایی آن تهیه و به تصویب هیات دولت رسید و جان تازه‌ای به کالبد «شعبه عتیقات» دمید که پس از تجدید سازمان در سال ۱۳۰۸ به نام «دایره تحقیقات» زیر پوشش اداره کل معارف انجام وظیفه می‌کرد.

روند کار و لزوم گسترش سازمانی این تشکیلات موجب شد تا چندی بعد به اداره‌ای مستقل تبدیل شود و با عنوان «اداره کل عتیقات» زیر نظر و سرپرستی «گدار» به امور محوله بپردازد. از سال ۱۳۰۹ یعنی یکسال پس از ورود «گدار» به ایران تا تاسیس موزه ایران باستان در سال ۱۳۱۶ «اداره کل عتیقات» که از ادغام «موزه ملی» و «دایره عتیقات» شکل گرفته بود، زیر نظر مستقیم «گدار» اداره می‌شد. چند سالی هم «دکتر علی فرهمندی ـ علیم‌الملک» ریاست آن را به عهده داشت و مرحوم «محمد تقی مصطفوی» به عنوان عضو آن اداره کل و «سلیمان سپهبدی» و «حیدرقلی شاملو» در پست بازرسان عتیقات انجام وظیفه می‌کردند.

محل این اداره کل در همان ساختمان عمارت مسعودیه بود.