فرآیند تحول و توسعه مدارس نوین در کردستان
نخستین مدرسه نوین کردستان مدرسه کلدانی بود. این مدرسه در سال۱۲۷۵/ ۱۸۹۶ با تلاش کشیش ابوالواحد دایر شد. مدرسه بعدی آلیانس بود که در سال ۱۲۸۰/ ۱۹۰۱ توسط موسسه آلیانس دایر شد. در سال۱۲۸۶/ ۱۹۰۷ مدرسه معرفت با مشارکت فتح الملک اردلان و شخصی با نام معرفت تاسیس شد. این مدرسه فقط یک سال فعالیت داشت و پس از آن تعطیل شد. در سال بعد، مدرسه سالاری را حکمران کردستان دایر کرد که عمر آن فقط ۷ماه بود و پس از عزل حکمران مدرسه هم تعطیل شد. پس از تعطیلی این دو مدرسه ۶سال طول کشید که مدرسه دیگری در کردستان دایر شود. در سال۱۹۱۴/ ۱۲۹۳ و در دوره حکمرانی سردار محیی مدرسه احمدیه تاسیس شد. تا این تاریخ، تمام مدارس نوین کردستان در مرکز ایلات دایر شده بودند و سایر مراکز شهری این ایالت مدرسه نوین نداشتند نخستین مدرسه سقز در سال۱۲۹۶/ ۱۹۱۷ با نام احمدیه از سوی جمعی از تجار این شهر دایر شد؛ اما دوام زیادی نداشت و در سال۱۲۹۸/ ۱۹۱۹ تعطیل شد. در سال۱۲۹۷/ ۱۹۱۸، حاجی نصیرالاسلام مدرسه اتحاد در سنندج را تاسیس کرد. بنابراین در آستانه کودتا و قدرت‌گیری سردارسپه، کردستان در مجموع چهار مدرسه فعال داشت که همه آنها در سنندج، مرکز ایالت، فعالیت داشتند. مدرسه اتحاد و مدرسه احمدیه دولتی زیر نظر وزارت معارف و مدرسه آلیانس و مدرسه کلدانیان ملی مربوط به اقلیت‌های دینی بودند آنچه در حوزه مدارس نوین کردستان قابل توجه است نقش و حضور کمرنگ مدارس ملی است.
کردستان که برای چند قرن محل حکمرانی موروثی والیان اردلان بود و از این نظر انتظار می‌رفت که افراد صاحب‌نام این خطه هم پای سایر نواحی کشور به تاسیس مدارس ملی اقدام کنند، اقدام موثر و مستمری در این زمینه در آنجا صورت نگرفت و نقش مدارس ملی این ایالت بسیار کمرنگ باقی ماند. درحالی‌که در سایر ایالات و ولایات ایران مدارسی که توسط افراد و شخصیت‌های همان منطقه تحت عنوان مدارس ملی دایر شدند اگرنه نقش برتر را در توسعه مدارس ایفا کردند، حداقل همپای مدارس دولتی نقش موثری در توسعه آموزش نوین داشتند. در چند مورد که افرادی در سنندج و سقز به تاسیس مدارس ملی اقدام کردند، آنها بیش از یکی دو سال نکشید. درواقع تنها نمونه موفقیت‌آمیز مدارس ملی در ایالت کردستان مربوط به اقلیت‌های دینی بود چرایی و چگونگی این امر در حوصله پژوهش حاضر نیست و خود پژوهش مستقلی را می‌طلبد. در سال۱۳۰۰/ ۱۹۲۱ تلاش‌های موفقیت‌آمیزی برای تاسیس مدرسه در بیجار و سقز در جریان بود و به دنبال، آن در نتیجه خریداری یک حیاط از جانب حکمران کردستان، و نیز تهیه اثاثیه مدرسه توسط آقاسید محمد از رجال بیجار این شهر هم دارای یک باب مدرسه شد. شهاب‌الدوله حکمران کردستان در سال۱۳۰۱/ ۱۹۲۲ در نامه‌ای به وزارت معارف و اوقاف توجه بیشتر این وزارتخانه به معارف سقز و اختصاص بودجه‌ای برای تاسیس مدارس در این شهر را خواستار شد. به دنبال آن، در نتیجه تلاش‌های مستمر صدرالعلما، نماینده معارف سقز، مدرسه احمدیه نیز در این شهر تاسیس شد، با تاسیس مدارس احمدیه سقز و آلیانس بیجار تعداد مدارس کردستان در سال۱۳۰۲/ ۱۹۲۳ به هفت باب رسید.
اولین برنامه مدون و مکتوب توسعه مدارس کردستان تشکیل «شورای عالی معارف» در سال۱۲۹۸/ ۱۹۱۹ به دستور شریف‌الدوله، حکمران وقت کردستان تهیه شد. هدف اصلی این شورا بسط و نشر معارف در کلیه خاک کردستان و نظارت بر حسن جریان تعلیم عمومی و تشویق ارباب دانش و کارکنان معارف و مساعدت در اجرای تصمیمات و مقررات وزارت معارف بود؛ اما در عمل این شورا تاثیری در توسعه کمی و کیفی معارف این حدود نداشت و تنها مدرسه‌ای که از زمان شکل‌گیری شورا و البته بدون دخالت آن تا ۱۳۰۶/ ۱۹۲۷ تاسیس شد، آموزشگاه مستوره بود. مریم اردلان این مدرسه را که اولین مدرسه دخترانه کردستان بود در سال۱۳۰۲/ ۱۹۲۳ تاسیس کرد و در سال۱۳۰۶/ ۱۹۲۷ به شاه‌دخت تغییر نام داد. توسعه کمّی مدارس کردستان از سال۱۳۰۶/ ۱۹۲۷ آغاز شد و در دوسال آغازین آهنگی شتابان داشت؛ به‌طوری‌که تعداد مدارس کردستان در سال۱۳۰۸/ ۱۹۲۹ به ۲۸باب رسید همه این مدارس ابتدایی بودند و ۲۵باب پسرانه و یک باب دخترانه بود. مدرسه کلدانیان در سنندج و دو شعبه مدرسه آلیانس سنندج و بیجار هم مربوط به اقلیت‌های دینی بود. مجموع دانش‌آموزان کردستان در این سال به ۱۱۹۴نفر افزایش یافت. همچنین تنها مدرسه متوسطه کردستان در این سال پسرانه با ۲۳دانش‌آموز بود. از ۱۳۰۸/ ۱۹۲۹ تا سال۱۳۱۰/ ۱۹۳۱ مدارس این حوزه از لحاظ کمی تغییری پیدا نکرد؛ اما به تعداد دانش‌آموزان افزوده شد. در مجموع ۱۳۱۵دانش‌آموز در این مدارس به تحصیل مشغول بودند که ۸۲۷نفر از آنها در مدارس سنندج و ۴۸۸نفر در سایر مدارس استان تحصیل می‌کردند؛ از این تعداد ۱۷۷نفر دختر و ۱۱۳۸نفر پسر بودند.
در سال۱۳۱۳/ ۱۹۳۴، مجموع مدارس کردستان به ۳۵باب افزایش یافت. از این تعداد، هشت باب در شهر سنندج دایر بود. در مجموع استان دارای ۱۸۳۷دانش‌آموز بود که ۱۱۵۷نفر از آنها در مدارس سنندج به تحصیل مشغول بودند و سهم سایر شهرها، بخش‌ها و روستاهای استان ۶۸۰نفر بود. روند رو به رشد توسعه کمّی مدارس و دانش‌آموزان در کردستان ادامه یافت؛ به‌طوری‌که در سال تحصیلی ۱۳۱۷-۱۳۱۶/ ۱۹۳۸ - ۱۹۳۷ شمار مدارس این استان به ۴۶باب رسید. در کنار آن، تعداد دانش‌آموزان هم نسبت به گذشته رشد چشم‌گیری یافت؛ به‌طوری‌که در این سال دو باب دبستان به مدارس سنندج اضافه شد تعداد دانش‌آموزان به ۱۴۸۶نفر افزایش یافت. از این تعداد، ۱۱۴۲نفر دانش‌آموز پسر و ۳۴۴نفر دختر بودند. در همین سال مدارس ابتدایی سایر نقاط استان به ۳۶باب افزایش یافت. تعداد دانش‌آموزان ابتدایی سایر نقاط استان (شهرها، بخش‌ها و روستاها) به ۱۳۵۷نفر رسید. باوجود توسعه سریع و کمّی مدارس نوین این حوزه تناسب چندانی از جنبه توزیع و پراکندگی مدارس در سطح ایالت وجود نداشت. بررسی اسناد بیانگر تفاوت چشم‌گیر نحوه پراکندگی مدارس و دانش‌آموزان در مرکز ایالت شهرها، قصبه‌ها و روستاهاست.
