محصولات چوب در اصفهان دوره قاجار و پهلوی
بازیابی رونق از دست رفته
البته در دوره قاجار و اوایل حکومت پهلوی از چوب، علاوه در بخش صنعت در تمام خانه‌ها برای روشنایی، پخت و پز و زغال‌سوزی نیز استفاده می‌کردند. با توجه به کمبود چوب و استفاده از این کالا در مصارف خانگی و تجاری، باز هم اصفهان در زمره تولیدکنندگان مصنوعات چوبی در دوره قاجار و پهلوی به شمار می‌رود. اصفهان از داعیه‌داران تولید برخی از هنرهای دستی از جمله (خراطی، منبتکاری، معرق‌کاری، مبل‌سازی، در و پنجره‌سازی و...) بوده است. خراطی یکی از هنرهای دستی و سنتی اصفهان و ماده اولیه آن چوب است. در این صنعت-هنر، چوب به اشکال زیبایی تراش داده می‌شود. سپیدار بهترین چوب برای خراطی است. هرچه چوب سپیدار محکم‌تر باشد، محصول ظریف‌تری حاصل می‌شود. در دوران قاجار و پهلوی، خراطی به شکل سنتی انجام می‌گرفت؛ اما امروزه به شکل مکانیزه انجام می‌گیرد.
خراطان اصفهانی با مهارت وصف‌ناشدنی وسایلی چون قلیان، پایه‌های مبل، آباژور، ظروف آشپزخانه و... می‌ساختند و حتی نظر اغلب سیاحان خارجی را جلب می‌کردند. واژه منبت از نبات به معنی گیاه گرفته شده است و در اصطلاح به نقش برجسته و کنده‌کاری روی چوب اطلاق می‌شود. اوج شکوفایی هنر منبتکاری و خاتم‌سازی دراصفهان، دوره صفویه بوده است. در دوره قاجار به علت کم‌توجهی، این هنر تقریبا دچار افول شد. اما ازآنجاکه اصفهان از دیرباز مهد هنر و هنرپروری بوده است، منبت کاری با وجود دشواری کار و محدویت‌ها با همت منبت‌کاران قابل، همچنان زنده ماند.
براساس گزارش دالمانی: «در شهر اصفهان، نجاران و منبت‌کاران قابلی وجود دارند که مشابه کار آنان را در کمتر جایی می‌توان مشاهده کرد. این صنعتگران در ساخت اشیای چوبی مهارت قابل ملاحظه‌ای دارند و این اشیا را با سلیقه خاصی منبتکاری می‌کنند. منبت‌کاران اصفهانی، بعضا از مس و قلع نیز برای زینت کار خود استفاده می‌کنند.» وی اشاره به نمونه کارهایی از این هنرمندان دارد؛ از جمله، منبت کاری‌هایی که همراه با مس و قلع در تزیین در‌های کاخ سردار اسعد در محله جونقون اصفهان استفاده شده است. میرزاحسن‌خان جابری نیزدر کتاب اصفهان به مهارت مبل‌سازان و نجاران و منبت‌کاران اصفهانی اشاره کرده است.
بروگشن نیز با دالمانی هم عقیده بوده و مهارت صنعتگران اصفهانی به‌ویژه نجاران و منبت‌کاران را ستوده است. به گزارش وی در قصبه‌ای در اطراف اصفهان، نجاران و منبت‌کاران، اشیای چوبی بسیار ظریف و قابل توجهی از قبیل صندلی، میز، جعبه و تخته نرد، قلمدان، قاب آینه، قاشق‌های شربت‌خوری با چوب درخت گلابی و گردو می‌سازند و به جاهای دیگر می فرستند. این مصنوعات را عموما شمشاد می‌گویند. غالبا صنعتگران این دیار این اشیا را با ابزارآلات قدیمی که شبیه چاقوهای جیبی است، کنده‌کاری می‌کنند و مناظر برجسته و زیبایی از قبیل شکارگاه و جنگ حیوانات را روی چوب خلق می‌کنند. به گزارش دالمانی علاوه برشهر اصفهان، در گلپایگان که از توابع این شهر است، نیز جعبه‌های منبتکاری زرد رنگی با چوب می‌سازند که نقوش برجسته‌ای دارند و تصاویری از جنگ حیوانات یا شکار روی آن جعبه‌ها نقش بسته است.
دکتر ویلز در سفری که در عصر قاجار به اصفهان داشته مجذوب صنایع‌دستی و مصنوعات چوبی این شهر شده و در خاطرات خود درباره آن آثار چنین نگاشته است: هنگام حضور در اصفهان مسجدی را مشاهده کردم که ورود خارجی‌ها به آن مسجد ممنوع بود. پنجره‌های چوبی که با شیشه‌های رنگی مزین‌شده و منبری که از چوب ساخته شده بود و در کنار آن منبر، صندوقی چوبی وجود داشت که توسط استادکاران اصفهانی با دست تزیین شده بود و توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کرد. در مکتب‌خانه‌ها وحجره‌ها، قلمدان‌های زیبای ساخته‌شده از چوب، قاب‌های آیینه و جلدهای منقوش‌شده که با روغن جلا یافته بودند، وجود داشت. نظیر این آثار را تنها در مغازه‌های اجناس قدیمی استانبول و بعضا در عتیقه‌فروشی‌های لندن می‌توان یافت.
علاوه بر ویلز، فلاندن نیز در سفرنامه‌اش به هنرهای دستی و مصنوعات چوبی اصفهان اشاره کرده است. فلاندن عمارت چوبی زیبای کنار باغ محمدشاه و پنجره‌های چوبی مزین شده به نقاشی، به همراه صندلی‌ها و میزهای منبت‌کاری‌شده درون کاخ را به زیبایی توصیف کرده است. دایره زنگی، چنگ و به گفته او: «یک نوع ویولن که ایرانیان به آن کمانچه می‌گویند» از جمله دیگر اشیای چوبی است که فلاندن در سفرنامه‌اش از آنها نام می‌برد و به ظرافت و زیبایی‌شان اشاره دارد. میرزا غلامحسین افضل‌الملک نیز در سفرنامه‌اش به وجود نجاران، صحافان و صندوق‌سازان ماهر در اصفهان دوره قاجار اشاره کرده است. در سال1307هجری شمسی، اوایل دوران پهلوی، به دنبال تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمدغفاری (کمال‌الملک)، مصنوعات چوبی رونق از دست داده را دوباره بازیافت، تاثیر و عملکرد این مدرسه حتی در اصفهان مشهود بود. به دنبال آن چندین کارگاه خاتم‌سازی در شهر اصفهان به راه افتاد. منبتکاری در عصر پهلوی به شیوه سنتی عصر قاجار در شهرهای اصفهان، گلپایگان، آباده و سنندج رایج بود و روی تابلو، مبل، بوفه و میز با طرح‌هایی درشت و برجسته اجرا می‌شد.
علاوه بر خراطی و منبت، هنر معرق نیز در دوره پهلوی در شهر اصفهان رواج داشت. معرق ترکیبی از انواع چوب‌های خودرنگ است. معرق‌کاران با مواد و مصالحی مثل استخوان شتر، صدف، روی، مس و عاج بر سطوح چوبی نقوش زیبایی را خلق می‌کنند. معرق‌کاران اصفهانی در کار خود بیشتر از چوب گردو، چنار، عناب، نارنج، سنجد، زبان‌گنجشک، راش، گلابی و توسکا استفاده می‌کنند. با توجه به سعی و تلاش هنرمندان اصفهانی و روحیه هنرپرور مردمان این خطه تولید مصنوعات چوبی کماکان در دو دوره قاجار و پهلوی ادامه داشت. البته برخی اوقات بر اثر افت‌وخیزهای اقتصادی و سیاسی، شرایط تولید نیز تغییر می‌کرد.
