خرد جمعی؛ خواست انقلابی

سالگرد انقلاب مشروطه در بوشهر با حضور بازرگانان سرشناس آن دوره

بازرگانان بوشهر، علاوه بر فعالیت‌های اقتصادی، توجه ویژه‌ای به اقدامات اجتماعی نشان می‌دادند که نمونه آن کمک‌های ایشان در ساخت و تداوم فعالیت مدرسه سعادت بوشهر، نخستین مدرسه جنوب ایران است. از اقدامات دیگری که بازرگانان کازرونی به‌ویژه حاج سیدمحمدرضا کازرونی درصدد انجام آن برآمدند تاسیس کارخانه آب شیرین‌کنی است که قرار بود در موقع ضرورت، گندم نیز آرد کند .سیدمحمدرضا کازرونی کمی پس از صدور فرمان مشروطیت، برای تاسیس بانک ملی پیش‌قدم شد و آمادگی خود را برای تقدیم پنج هزارتومان به این منظور اعلام کرد. وی همچنین پیشگامی و حس میهن‌دوستی را هنگام پذیرفتن نمایندگی شرکت اسلامیه اصفهان و خرید منسوجات آن کارخانه به میزان ۳۰هزار ریال نشان داد که گشایش قابل توجهی در رونق کارخانه‌های نساجی ایجاد کرد.

فعالیت‌های اجتماعی بازرگانان کازرونی مقیم بوشهر مخصوصا سید محمدرضا کازرونی که با امور خیریه توام بود؛ وجهه ملی و مثبتی به این گروه می‌داد که بر اعتبار و نفوذ کلامشان می‌افزود. به این‌ ترتیب عوامل متعددی مانند منافع اقتصادی مشترک، لزوم یکپارچگی برای امکان رقابت با رقبای خارجی و دیدگاه کمابیش مشابه درباره رویکردی که از نظر آنها برای حفظ سنت و توسعه کشور مورد نیاز بود، موجب انسجام بازرگانان و اتخاذ مواضع مشابه در رویدادهای اجتماعی و سیاسی شد. علاوه بر این، اقدامات عام‌المنفعه بازرگانان ساکن بوشهر، وجهه‌ای مثبت و مقبولیت عامی به این صنف بخشیده بود که به آنها امکان نقش‌آفرینی در عرصه اجتماعی و سیاسی را می‌داد. این مواضع در مراحل نخست بیشتر صبغه صنفی داشت و معطوف به حفظ منافع صنف بازرگانان بود.

برای مثال می‌توان به مخالفت تجار با دریافت تعرفه حق‌الارض از کالاهایی که بیش از پانزده روز در گمرکخانه می‌ماندند، اشاره کرد. پس از اعلام این تعرفه جدید توسط حکمران بنادر، تجار تحصن کردند و با ارسال تلگراف به دربار خواهان تجدید نظر در این تصمیم شدند. این حرکت منسجم به مخابره دستور امین‌السلطان به حکمران بنادر برای لغو تعرفه جدید منجر شد. نمونه دیگر از اقدامات بازرگانان بوشهر در جهت منافع صنفی، مخالفت ایشان با افزایش میزان عوارض گمرکی از ۲درصد به ۵درصد است که در سال۱۳۱۷ق و هماهنگ با بازرگانان سایر شهرهای ایران روی داد؛ هرچند به نتیجه مطلوب ایشان منتهی نشد. تجار ساکن بوشهر به تدریج با افزایش توان اقتصادی و جایگاه اجتماعی، امکان مداخلات سیاسی در رویدادهای مختلف را پیدا کردند و در چنین موضوعاتی نیز وارد می‌شدند.

یکی از نخستین نمونه‌های کارکرد جدید تجار ساکن بوشهر را می‌توان در اقدام حاج کاظم ملک‌التجار بوشهری مشاهده کرد که با استفاده از نفوذ قابل توجه خود در میان اهالی، با برانگیختن مردم شهر و بردن آنها به تلگراف‌خانه، زمینه عزل محمدرضاخان قوام‌الملک را از حکمرانی بوشهر و بنادر فراهم ساخت. از این نشانه‌ها می‌توان به درک تجار از موقعیت خویش به‌عنوان یک قشر متنفذ اجتماعی پی برد که تلاش می‌کرد در کشاکش تحولات سیاسی، با اتخاذ مواضع صحیح، موقعیت خود را حفظ کند.

بازرگانان بوشهر در انقلاب مشروطیت

پیروزی انقلاب مشروطیت در جنوب ایران بازتاب زیادی داشت و تجار و کسبه این منطقه از ایران مانند سایر مناطق نقش پررنگی در تحولات آن بازی کردند. تجار و کسبه از مهم‌ترین گروه‌های مخالف شعاع‌السلطنه، حاکم فارس بودند. اقدامات شعاع‌السلطنه در تصرف برخی اماکن از جمله حجره‌هایی از بازار شیراز موجب گسترش نارضایتی عمومی از وی شد و رنگ مشروطه‌خواهی پیدا کرد. به زودی این جریان به سایر شهرهای فارس همچون کازرون سرایت کرد و تجار و کسبه با تعطیلی بازار هدایت آن را برعهده داشتند. آنچه در این اعتراضات توجه را جلب می‌کند، درک تجار و کسبه از منافع گروهی و لزوم اقدام هماهنگ در این راستاست. نمونه این درک در سندی که حاکی از اختلاف مالکان و تجار شیراز است، قابل مشاهده است که در آن «تجار و کسبه رسما از جدایی منافع و اهداف خود از مالکان یاد می‌کنند.» در بوشهر هم تجار هوادار جنبش مشروطیت بودند.

این هواداری در دوره پیش از مشروطیت هم مسبوق به سابقه بود. برای مثال گزارشی از اشاره ملکالتجار به «مجلس مبعوثان» در صحبت با عین‌الدوله وجود دارد که این دلبستگی را به خوبی نشان می‌دهد. هرچند مشخص نیست این پیشنهاد تحت تاثیر چه عواملی ارائه شده است. تعامل بازرگانان بوشهری با مشروطیت در دوره پس از پیروزی انقلاب مشروطیت، به شکل مشارکت در نمادهای جدید از قبیل مجلس ایالتی تبلور می‌یافت. انتخابات مجلس دوره اول طبق نظام‌نامه، با تشکیل انجمن نظار که ظاهرا برای نظارت بر انتخابات تاسیس شده بود، در منزل ملک‌التجار و با تاکید سیدمحمدرضا کازرونی و حاجی باقر بر انجام دقیق انتخابات برگزار شد.

گزارشی که روزنامه مظفری از نحوه واکنش بازرگانان کازرونی مقیم بوشهر نسبت به سالگرد صدور فرمان مشروطیت ارائه کرده است تا حدودی موضع فعال ایشان را نشان می‌دهد؛ زیرا بانی جشن سالگرد مشروطه بازرگانان کازرونی بودند. پس از پیروزی انقلاب مشروطه، در بوشهر نیز مانند سایر شهرهای فعال درزمینه‌های سیاسی، انجمن محلی تشکیل شد. در این انجمن سه نفر از بازرگانان کازرونی به نمایندگی از اقشار مختلف حضور یافتند: حاج سیدمحمدرضا کازرونی و حاج میرزا غلامحسین کازرونی به نمایندگی از اعیان و میرزاعلی کازرونی به نمایندگی از صنعتگران. از میان این سه نفر، میرزاعلی کازرونی، ملقب به لسان‌المله، به واسطه نقشی که بعدها در مجلس شورای ملی ایفا کرد شناخته‌شده‌تر است؛ ولی حاج سیدمحمدرضا کازرونی نیز در رخدادهای سیاسی جنوب ایران در دوران مشروطیت و جنگ جهانی اول نقش مهمی داشت. از اشارات کنسولگری بریتانیا در بوشهر می‌توان تا حدودی به اهمیت اقدامات این شخصیت پی برد.مثال درگزارش مورخ ۲۶ مه ۱۹۰۷، درخواست معین‌التجار و افتخارالتجار از حاج عبدالرسول (عضو انجمن محلی بوشهر به نمایندگی تجار) و سیدمحمدرضا کازرونی برای تهیه و ارسال سیاهه کاملی از اسلحه و مهمات و دیگر کالاهای قاچاق ضبط‌شده به دست مدیران بلژیکی برای ارائه به مجلس شورای ملی اشاره شده است.

در گزارش مورخ ۲۶مه۱۹۰۷ به برگزاری انتخابات مجدد انجمن محلی و برگزیده شدن حاج‌سیدمحمدرضا از سوی بازرگانان اشاره مختصری شده است. در گزارش مورخ ۲۳ژوئن۱۹۰۷، اختلاف حاج‌عبدالرسول و حاج‌سیدمحمدرضا و تاثیر این دو در پیشبرد امور مورد تاکید قرار گرفته است. درگزارش مورخ ۷ژوئیه۱۹۰۷ بار دیگر به تاثیر حاج سیدمحمدرضا در تصمیمات انجمن محلی و نحوه استدلال وی اشاره‌ای شده که در نوع خود جالب است. گزارش مورخ ۱۹ژانویه۱۹۰۸ نیز به نکته‌ای توجه کرده است که هم نشان از توان اقتصادی حاج سید محمدرضا دارد و هم تعلقات ملی و مذهبی وی را نشان می‌دهد. وی پیشنهاد کرده بود که سربازخانه‌ها را که وضعیت اسفباری داشتند در نقطه‌ای دیگر بازسازی کند و دولت مخارج آن را به‌صورت اقساط به او بپردازد.

بازرگانان بوشهر که همچون سایر بازرگانان جنوب ایران به تدریج به گروهی متنفذ و صاحب نظر در رخدادهای سیاسی تبدیل شده بودند، چند سال پس از مشروطیت که ناامنی جاده بوشهر- شیراز به دولت انگلستان بهانه لازم را برای اعلام اولتیماتوم به دولت ایران داده بود؛ از متنفذان و سران فارس خواستند اختلافات داخلی را ترک و در «رفع اغتشاش و استقرار هیات طرق و شوارع قیام کنند». اعتماد به نفسی که توان اقتصادی و اعتبار سیاسی-اجتماعی به بازرگانان داده بود و پیگیری منافع گروهی - که با ناامنی راه‌ها به خطر افتاده بود، در این درخواست کاملا آشکار است و در حوادث جنبش جنوب ایران نمایان‌تر شد.

نمونه دیگر مربوط به ماجرای تصرف بوشهر و گمرکات به رهبری سیدمرتضی اهرمی و همراهی سران و خوانین دشتی و تنگستان است که در پی به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی‌شاه و تلاش برای تعطیلی مشروطیت روی داد؛ ولی ناامنی‌های متعاقب آن موجب سرخوردگی تجار بوشهر شد که خواهان آرامش اوضاع بودند. روزنامه حبل‌المتین نیز به موضع واحد تجار بوشهری در قبال پیشنهاد سیدمرتضی اهرمی برای تقبل موجودی گمرک به مبلغ هفتصد تومان اشاره‌ای دارد که حاکی از عدم تمایل بازرگانان سرشناس برای پذیرش چنین مسوولیتی است. ظاهرا تنها کسی که این مسوولیت را تقبل کرد میرزا غلامحسین تاجر کازرونی بود که آن هم به نتیجه نرسید.