نظریه تغییر تدریجی از یک مرکز محلی به یک پایتخت حکومتی
توسعه شهری در عهد صفویه
این انتخاب به چند دلیل بود. او در داخل کشور توانست با تشکیل سپاهیان شاهسون و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، در ایجاد تشکیلات جدیدی برای کاهش قدرت سران قزلباش و برقراری استبداد مطلق خویش گام بردارد (باستانی پاریزی). لارنس لاکهارت به موقعیت جغرافیایی ممتاز اصفهان برای پایتخت صفوی به‌دلیل مرکزیت آن و دور بودن از سرحدات کشور و همچنین حاصلخیزی این ناحیه اشاره دارد. باید توجه داشت متون تاریخی به اقدامات ساختمانی در میدان، سال‌ها قبل از سال۱۰۰۶ه.ق. اشاره کرده‌اند. این اقدامات به آماده‌سازی میدان برای جشن‌ها، تفریحات و مهم‌تر از آن مراسمی برای نمایش قدرت حکومت صفوی اشاره کرده‌اند.
تبدیل اصفهان به اقامتگاه اصلی شاه یا مقر سلطنت، پس از پایان مرحله نخست احداث میدان صورت گرفت. سال۱۰۰۶ ه.ق. برابر با ۹۷۶ه.ش. پایان مرحله اول اصلاحات سیاسی بود. پس از نقاوه الآثار، قدیمی‌ترین سند تاریخی که همزمان با توسعه شهر اصفهان برای انتقال مقر سلطنت به آنجا به نگارش درآمده، وقایع‌نامه‌ای با عنوان تاریخ عباسی معروف به روزنامه ملاجلال اثر جلال‌الدین محمد منجم یزدی است. او منجم دربار و گاهی سفیر بوده است و سال‌های متمادی با درباریان حشر و نشر داشته است. تاریخ ملاجلال برای فهم ترتیب احداث طرح‌های ساختمانی شاه عباس با ارزش است؛ زیرا همزمان با احداث چند طرح عظیم شهری در سالی است که اصفهان مقر سلطنت است. او به ذکر احداث محور چهارباغ در سال۱۰۰۵ ه.ق. و باغ عباس‌آباد در منتهی‌الیه جنوبی‌شهر در سال۱۰۰۶ه.ق. پرداخته است. براساس منابع درجه اول، طرح توسعه اصفهان به پایتخت شکوهمند صفوی، طی دو مرحله از این زمان آغاز می‌شود.
اسکندربیگ، منشی صاحب تاریخ عالم آرای عباسی، معروف ترین تاریخ‌نامه دوره حکومت شاه عباس، به ذکر نحوه طرح‌ریزی اصفهان جدید در همین سال اشاره دارد: «بدین نیت صادق و عزم لایق، متوجه آن صوب گشته زمستان را به عیش و خرمی در دولت‌خانه مبارکه نقش جهان گذرانیده، اکثر اوقات را به سیر و شکار صرف می‌فرمودند و شب‌ها مجالس بهشت‌آسا آراسته بساط عشرت گسترانیده می‌شد و ایام بهار عمارات عالی در نقش جهان طرح‌انداخته معماران و مهندسان در اتمام آن می‌کوشیدند و از دروب شهر یک دروازه در حریم باغ نقش جهان واقع و به درب دولت موسوم است.
از آنجا تا کنار زاینده‌رود خیابانی احداث فرموده، چهارباغی در هر دو طرف خیابان و عمارات عالیه در درگاه هر باغ طرح انداختند و از کنار رودخانه تا پای کوه جانب جنوبی شهر انتهای خیابان قرار داده، اطراف آن را بر امرا و اعیان دولت قاهره قسمت فرموده‌اند که هرکدام باغی طرح انداخته در درگاه باغ عمارتی مناسب درگاه مشتمل بر درگاه و ساباط رفیع و ایوان و بالاخانه‌ها و منظره‌ها در کمال زیب و زینت و نقاشی‌های به طلا و لاجورد ترتیب دهند و در انتهای خیابان باغی بزرگ و وسیع پست و بلند ۹طبقه جهت خاص پادشاهی طرح انداخته به باغ عباس‌آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص میان‌گشاده که در هنگام طغیان آب یک چشمه به نظر درمی‌آید، قرار دادند که بر زاینده‌رود بسته‌شده هر دو خیابان به یکدیگر اتصال یابد و تا عباس‌آباد یک خیابان باشد، تخمینا یک فرسخ شرعی و از دو طرف خیابان جوی آب جاری شود. درختان سرو و چنار و کاج و عرعر غرس شود و از میان خیابان نهری سنگ بست ترتیب یابد که آب از میان خیابان نیز جاری باشد و در برابر عمارت چهارباغ حوضی بزرگ بسان دریاچه ساخته شود.»
مرحله دوم - توسعه تجاری میدان در سال۱۰۱۱ ه.ق. برابر با ۹۸۱ه.ش.
سیاست‌های اقتصادگرای شاه عباس در برابر بازار کهنه به دنبال تصمیم تبدیل اصفهان به مرکز سلطنت، شاه علاقه فعالانه‌تری به سامان‌دهی و توسعه بازارهای قدیم اصفهان نشان داد. بر اساس توصیف جنابادی صاحب تاریخ روضه الصفویه، شاه در ابتدا تصمیم به تعمیر بازارهای قدیم و توسعه میدان کهنه را داشته، ولی در پی مخالفت مالکان قدرتمند مستغلات میرزا محمدامین نقیب اصفهان و میرقطب‌الدین محمد تصمیم به ساخت چهار بازار دور میدان می‌گیرد، جنابادی به این نکته اشاره می‌کند که آنها می‌هراسیدند که شاه دارایی‌های آنها را مصادره کند و قدرت سیاسی آنها را بکاهد. مخالفت با طرح‌های شاه از میان شخصیت‌های بسیار قدرتمند اصفهان برخاسته بود. قدرت آنها از آنجا معلوم می‌شود که شاه عباس با یک‌بار مخالفت آنها بلافاصله از نقشه‌ای که داشت دست کشید.
گویی شاه ناگزیر بود با ساختن بازاری رقیب و حمایت از یک گروه بازاریان رقیب (ارامنه)، با بازار کهنه رقابت کند و سرانجام آن را از رونق بیندازد. کتاب «روضه‌الصفویه» تالیف میرزا بیگ حسن جنابادی، به‌عنوان چهارمین اثر اصفهان‌پژوهی عصر صفویه است که تاریخ تصنیف آن در آغاز کتاب، ۱۰۲۶ ه.ق.قید شده است. او اطلاعات ارزشمندی در رابطه با «علت احداث چهار بازار گرداگرد میدان» و نوسازی اقتصادی میدان در ذیل وقایع سنه۱۰۱۱ ه.ق. می‌دهد: «طبیعت پاکیزه طینت خسروانه چنان متقاضی گردید که از جمله بلاد عراق چون این بلده طیبه معزز به دارالملک شاهنشاهی گردیده، هرآینه استعداد آن داشته باشد که محل قوایم سرپر عرش نظیر خلافت گردد، لهذا فرمان لازم‌الاتباع از مصدر جلال به انفاذ مقرون گردید که اسواق و میدان قدیم و کاروانسراها و حمام سابقه اصفهان را که به صفت تضییق و اعوجاج و تیرگی هوا متصف بود، سمت وسعت و استقامت و ضیا بخشیده در صفا و طراوت و صفا و نزاهت آن نهایت سعی و اجتهاد مبذول دارند.
چون متصرفان و صاحبان این اسواق و مستغلات را چون میرزا محمدامین نقیب اصفهان و میر قطب‌الدین محمد برادر‌زاده میر شجاع‌الدین محمود و غیر هما از اعیان دارالسلطنه اصفهان گمان غلطی رفته مظنه آن داشتند که پادشاه جهان را هوس تصرف مستغلات ایشان بدین کار واداشته و اراده کاذبه ایشان مفهوم دارای زمان گردیده، دست از تعمیر و تجدید اسواق و میادین قدیم کشیده فرمان مطاعه به نفاذ پیوست که بر فضایی که بر ظاهر باغ نقش جهان و دولت خانه پادشاه زمان واقع است میدانی وسیع و عریض طرح اندازند به مسافت سیصد جریب معمول ولایت اصفهان و بر محیط چهار بازاری مشتمل بر دکاکین و کاروانسرا و گرمابه و مساجد و مدارس مرفوع مرغوب مصنوع از خشت پخته و احجار تراشیده نیرنگ کشند.
بر حسب فرمان لازم‌الاتباع، مهندسان قادر و استادان ماهر ساعتی نیکو اختیار فرمودند. میدانی مربع مستطیل به مسافت معین نیرنگ زدند و بر اطراف آن میدان چهار بازاری مشتمل بر دکاکین و بزاز خانه‌ها و کاروانسراها و گرمابه‌های مطبوع و مساجد و مدارس مرغوب ترتیب دادند» (همان)، ملا جلال منجم نیز در تاریخ عباسی، در پی ذکر احداث دورویه بازاری گرداگرد میدان در سال۱۰۱۱ ه.ق. به‌نقل مکان کردن اهل بازار هارون ولایت (بازار قدیم) به بازارهای نو اشاره می‌کند. در واقع شاه با آوردن بازاریان رقیب در میدان نو و رونق بخشیدن به میدان، بازاریان مخالف خود در میدان کهنه را مجبور به نقل مکان به بازارهای نو می‌کند: «...نواب کلب آستان علی را مهندسی بود صاحب بصیرت و طراحی مانی سیرت و مهارت، در طرح عمارت مهارتی داشت که مهندسان سر کوچه هنرمندی و مصوران کارخانه نقش‌بندی و معماران نامدار در طرح نقوش بدایع نگارش اقرار به عجز می‌نمودند و در این سال که معمار همت عالی تهمتنی، طرح عماراتی فرموده بودند که تا بنای عالم است، هیچ بنا مانند آن نشده بود.
از جمله میدانی که در درب دولت‌خانه است و دورش نهری بود عظیم موشح به چنار و بید بسیار با صفا، چنانچه سیرگاه خلایق و نشیمنگاه مخالف و موافق است و در دور آن دو رویه بازاری مشتمل بر دکاکین وسیع با سقف بسیار رفیع و راهروی که دو شتر کجاوه‌دار از هم بگذرند که آسیب به هم ترسانند و قهوه‌خانه‌ها و دکاکین و دو کاروانسرای بسیار بزرگ و تیمچه‌های خوش طرح و حمامات و دیگر کاروانسراها در اطراف بازار به اتمام رسیده بود و در احسن ساعات و اسعد اوقات، یعنی پنج‌شنبه بیست‌وهفتم جمادی‌الآخر، اهل بازار میدان هارون ولایت نقل نموده بدین محال آمدند و محال مذکوره را وقف حضرات ائمه معصومین فرمودند» بر اساس ترسیم و تشریح نقشه کامل تحول تاریخی بازار اصفهان توسط هاینتس گاوبه و اویگن ویرت، قسمت‌های وسیعی از قیصریه یا بزازخان همزمان با توسعه تجاری میدان در سال۱۰۱۱ ه.ق، احداث شده است. تکمیل بخش عمده راسته بازاری که در راستای تقریبی شمال شرقی- جنوب‌غربی، میدان شاه را به میدان کهنه (میدان هارون ولایت) می‌پیوندد، در همین مرحله صورت گرفته است، ولی متون تاریخی تکمیل نمای سر در قیصریه در مرحله بعد را جهت شکوهمندسازی نمای میدان ذکر کرده‌اند.
مرحله سوم-شکوهمند ساختن میدان با احداث پروژه‌های عظیم و مسجد شاهی (سال ۱۰۲۰ ه.ق.)برابر با ۹۹۰ه.ش.
اثبات برتری میدان نو بر میدان کهن شهر
مرحله سوم، اثبات برتری میدان نو بر میدان کهنه بود. این زمان مقارن است با موفقیت کامل در عرصه سیاسی که پیامد آن «احیای وحدت و تمامیت ارضی ایران» و «اثبات شکوه و برتری اقتدار ایران» بود. بنا به متون تاریخی، در این زمان پروژه‌هایی مدنظر قرار گرفت که بتواند برتری میدان جدید به‌عنوان نماد پایتخت صفوی را بر میدان کهن‌شهر نشان دهد. مسجد شاه از اجزای لازم برای نوسازی تجاری میدان بود. افتتاح بازار نو و انگیزه دادن به تاجران و محترفان برای انتقال محل کار خود از بازار هارون ولایت، به هیچ روی توفیق بازار نو را تضمین نمی‌کرد. موقعیت میدان شاه بر لبه جنوب‌غربی شهر و دور بودن آن از منطقه مرکزی شهر باید با کوشش‌هایی برای افزایش تردد از طریق میدان همراه می‌شد.
کانون بازار کهنه مسجد جمعه بود. طبیعی بود که شاه بایست می‌کوشید مشابه آن کانون را در محدوده میدان نو پدید آورد. نشاندن مسجد در انتهای جنوبی میدان در نقطه‌ای که اصفهانیان مجبور شوند دو بار از محدوده بازار نو بگذرند (یک‌بار برای رسیدن به مسجد و بار دیگر هنگام خروج از آن)، می‌توانست اقدام موثری در رونق میدان باشد. متون تاریخی به تکمیل سردر قیصریه و همچنین احداث مسجدشاه به‌عنوان آخرین مراحل تکمیل و احداث میدان اشاره دارند. بر اساس متون، انتخاب مکان مسجد توسط شاه‌عباس صورت گرفت و آشکارا ذکر می‌کنند که با وجود مسجد و مدرسه در جانب شرقی و شمالی میدان، خواسته شاه پروژه شکوهمندتری بوده است. اسکندر بیگ‌منشی در ذکر وقایع سنه۱۰۲۰ ه.ق.بیان می‌کند: اگرچه مسجد عالی و مدرسه در جانب شرقی و شمالی میدان نقش جهان ترتیب داده بودند، اما آنها در برابر همت بلند آن حضرت پست می‌نمود...
بعد از ملاحظه اطراف میدان نقش جهان، جانب جنوبی میدان را که خانی بزرگ در آنجا ترتیب یافته بود اختیار فرمودند و عمارت خان مذکور را کنده، در ساعت سعد که اهل تنجیم از زایچه طالع میمون همایون استخراج کردند، معماران حاذق و مهندسان مدقق که در اعمال هندسی و دقایق کار هریک چون مرکز پرگار دم از تفرد و یکتایی می‌زدند طرح مسجد و مقصوره انداخته، استادان نادره کار به مبارکی و اقبال شروع در کار کردند» به گفته گالدیری، میدان بیانگر و معرف اصفهان جدید»، شهر شاه عباس است. میهمانان پس از ورود به اصفهان در یکی از سه کاروانسرای شاهی که در اطراف میدان قرار دارد سکنی می‌گزیدند.
هر سه این کاروانسراها در ضلع شمال غربی متمرکز شده‌اند و از سر در بازار شاهی بوده که خارجیان اولین بار به مشاهده شهر صفوی موفق می‌شدند. بنابراین شاه موقعیت خوبی برای ارائه و گسترش بیشتر پرسپکتیو در دست داشته است. با ایجاد این نظام معماری ساده و موثر است که میدان طولانی‌تر به نظر می‌آید و محور دید میدان به عقب کشانده می‌شود؛ یعنی محور عالی‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌الله به عقب برده شده تا در نگاه بیننده از سر در بازار میدان طولانی‌تر جلوه کند.
تکمیل طرح توسعه شهری و توسعه محلات جدیدالاحداث، تملک زمین و پرداخت وام‌های بدون بهره (سال۱۰۲۰ه.ق.) برابر با ۹۹۰ه.ش.
در راستای سیاست تبدیل اصفهان به پایتخت شکوهمند صفوی، باید علاوه بر پروژه‌های عظیم در میدان، برای تکمیل ساخت محلات شهری جدید و رونق آنها اقداماتی صورت می‌گرفت. در این رابطه از خزانه شاهی زمینی نزدیک به هزارجریب خریداری شد و به رسم مساعده وام‌هایی بدون بهره به ساکنان این محلات پرداخت شد. ملاجلال منجم در ذکر چگونگی ایجاد محله تبریزآباد و پرداخت مساعده و وام قرض‌الحسنه به ساکنان آن در سال۱۰۲۰ ه.ق. چنین گزارش می‌دهد: «و در سلخ این ماه، تعیین مکان خانه‌های تبریزیان نمودند در کنار آب زنده‌رود، چنانچه در میان محله‌ها و خانه‌های ایشان چهار نهر عظیم گذران است و اصل باغ جنت از مولانا علیرضا گرفتند که چهارسو و مسجد و حمام و تیمچه و بازارچه تبریزیان باشد و باقی به چهار محله خانه‌ها بسازند و به سبب بی موونتی تبریزیان، یک هزار جریب زمین به سه‌هزار تومان خریدند از رعایا و جماعت اصفهانی و مقرر شد که به سر کاری اله بیگ، پانصد خانه به زر شاه بسازند به‌جهت ناداران و منعمان، هر کس هر چه خواهد تا یکصد‌هزار تومان به رسم مساعده و قرض‌الحسنه بدهند که در عرض پنج سال ادا کنند و در آخر بخشیدند.»
گزارش هاروتون در هونانیان مولف «تاریخ جلفای اصفهان در رابطه با اعطای وام‌های بی‌بهره سه ساله به ارامنه جلفای اصفهان نیز موید همین مطلب است. به نقل او گروهی از ارامنه پس از رسیدن به اصفهان بی‌چیز شدند. آن‌گاه بی‌بضاعتی خود را به اطلاع سرپرستان ایرانی خود رساندند و خواستند شاه را از این جریان بیاگاهانند. شاه سرپرستان را به خدمت می‌خواند و می‌گوید: «از خزانه دولت به شما وام می‌دهم، بدون بهره، قرض‌الحسنه، به شرطی که پس از سه سال به خزانه بازگردانید و از بهره آن امور خود را اصلاح کنید.»
یافته‌ها - مراحل تدریجی شکل‌گیری طرح میدان و دولت‌خانه اصفهان بر اساس متون تاریخی درجه اول
مرحله اول؛ «عملیات تاسیس میدان» در سال۹۹۹ ه.ق. پیش از انتخاب اصفهان به‌عنوان مقر سلطنتی بود و میدان «کارکرد تفرجگاهی و نمایش‌های سیاسی» داشت؛ چنان‌که در سال۱۰۰۴ ه.ق. نیز برای برپایی نمایش جنگ با ازبکان با دیوارهای پرنقش و نگار محصور شد. این مرحله میدان ماهیتی تجاری نداشت و قبل از تصمیم شاه به توسعه شهر اصفهان انجام گرفت. مرحله دوم؛ «توسعه تجاری میدان» پس از انتقال مقر سلطنت به اصفهان بود. شاه برای تبدیل میدان نو به قطب تجاری شهر طی سال۱۰۱۱ ه.ق. برای مقابله با بازاریان میدان کهنه تصمیم به توسعه میدان برای دومین‌بار گرفت.
می‌توان افزایش ارتفاع کاخ عالی‌قاپو به دو برابر و ایجاد حجره‌های رو به میدان و احداث ایوان‌های طبقه دوم میدان را بنا به گفته گالدیری در همین مرحله دانست، در این مرحله میدان کارکردی حکومتی داشت، قطب تجاری شهر محسوب می‌شد و صرفا مکانی برای تفریحات و مراسم شاهی محسوب نمی‌شد. مرحله سوم «شکوهمندسازی میدان». از سال۱۰۲۰ ه.ق. در پی تصمیم شاه برای اثبات برتری میدان نو به میدان کهنه و ایجاد مرکزی برای تجلیل حکومت نوین صفوی، پروژه‌های احداث مسجد شاه و تکمیل نمای سلطنتی سردر بازار در میدان و همچنین اضافه شدن طبقه آخر کاخ عالی‌قاپو و پیش‌زدگی آن در جدار شرقی میدان انجام گرفت.
بحث - تطبیق متون تاریخی با تحقیقات پیشین و کاوش‌های باستان‌شناسی
در رابطه با تحول تاریخی میدان و دولت‌خانه اصفهان، آندره گدار تکامل تاریخی میدان را دو مرحله ذکر می‌کند. او معتقد است مرحله اول ساخت‌وساز یا عملیات تاسیس میدان شامل دولت‌خانه و محوطه میدان و تفرجگاه شاهی در سال۱۰۰۶ ه.ق. با انتخاب اصفهان به پایتختی بوده و تا سال۱۰۱۹ ه.ق. ادامه داشته است و در مرحله دوم از سال۱۰۲۰ ه.ق. همزمان با صلح و پایان جنگ‌ها، طرح‌هایی چون مسجدشاه برای تجلیل حکومت صفوی مدنظر قرار گرفته است و تا ۱۰۳۸ه.ق. ادامه داشته است. اوژینو گالدیری نیز بر مبنای شواهد باستان‌شناختی به این نتیجه رسیده که میدان در دو مرحله جداگانه ساخته شده است. در مرحله نخست (۱۰۱۳ - ۱۰۰۸ ه.ق.)برابر با ۹۸۳- ۹۷۸ه.ش، دیوار پیرامون میدان را به بلندی یک اشکوب برافراشتند.
در پس این دیوار، حجره‌هایی بود متصل به نمای بیرونی و رو به بازار پشت میدان و درون دیوار خالی بود. در این مرحله عالی قاپو برای ورودی کاخ‌های سلطنتی و بعدا در مرحله دوم احداث (قبل از ۱۰۲۶ق)، حجره‌های رو به میدان در درون دیوار افزوده می‌شود و در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان رو به میدان ایجاد می‌شود و بنای عالی‌قاپو هم با افزایش ارتفاع به دو برابر وضعیت قبلی، وضعیتی تشریفاتی به خود گرفته و از یک ورودی ساده به یک غرفه تشریفاتی با نمایی به طرف میدان تبدیل می‌شود؛ جایی که میهمانان شاه در آن پذیرایی می‌شده‌اند. در این مرحله گرچه مساحت میدان حدود ۴۰۰۰مترمربع کوچک‌تر می‌شود، ولی مقام و وقار معمارانه جدیدی به میدان می‌افزاید و عملکرد واضح‌تری به تمام مجموعه می‌بخشد. براساس تحلیل متون تاریخی، می‌توان تقسیم‌بندی دو مرحله‌ای محققان مذکور را با دقت بیشتر طی سه مرحله و با تاریخ ای دقیق‌تر تبیین کرد. علاوه بر آن، هر یک از این مراحل نیز متناظر با نقاط عطف اصلاحات سیاسی در این دوره است.
