گفت‌وگوی «دنیای‌اقتصاد» با محمدحسن تدریسی، پژوهشگر تاریخ و اسناد نفت
ازگنج تا گنجینه
جناب تدریسی شما از جمله محققان سخت‌کوش و صاحب‌نظر در زمینه بایگانی اسناد نفت هستید. به‌عنوان نخستین پرسش کمی درباره تاریخچه سندپژوهی و بایگانی اسناد توضیح دهید.
بایگانی‌‌ها، تشکیلاتی با ماموریت‌‌هایی خاص و ویژه هستند و اسناد، حلقه پیوند میان گذشته، حال و آینده محسوب می‌‌شوند. آرشیوها حافظه تاریخی ملت‌ها و سازمان‌های اسنادی مسوول نگهداری از این حافظه و زدودن گردو غبار زمانه از آن هستند. آرشیو یا همان بایگانی اسناد و مدارک، در ایران و جهان سابقه‌‌ای طولانی دارد و لغت آرشیو برگرفته از «آرشیون» است که دولت یونان باستان برای مراکز نگهداری اسناد دولتی در شهرهای خود از این واژه استفاده می‌‌کرد.
در تاریخ باستان، یونانیان از نخستین دولت‌هایی بودند که نسبت به نگهداری اسناد و مدارک اقدام کردند. در سده سوم پیش از میلاد یک آرشیو بزرگ دولتی و مرکزی در یونان وجود داشت که در آن‌‌زمان همه مردم حق استفاده و رونوشت‌برداری از اسناد را داشتند. رومی‌‌ها آرشیوهای دولتی و خصوصی به نام «بتولاریوم» داشتند و در سده چهارم قبل از میلاد در زیرزمین معبد «ساتورن» آرشیوی وجودداشته است. مصری‌‌های باستان نیز آرشیوهایی غنی داشتند، آنها روی پاپیروس می‌‌نوشتند و مسائل حقوقی، اداری، قضایی و اقتصادی آنها در معبد «آفرودیت» و «ادفو» موجود است. معبد حوروس در ادفو، نام معبد و نیایشگاهی باستانی در مصر باستان است که در کرانه باختری رود نیل و شهر تاریخی ادفو واقع شده است.
در ایران باستان، پادشاهان هخامنشی در ایران و سرزمین‌‌های تحت سیطره خود، به بایگانی اسناد اهمیت فراوان می‌‌دادند و قدیمی‌‌ترین سند در اثبات این مدعا کتاب «عِزرا» است که یکی از مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در آن آرشیو و بایگانی اسناد در ایران باستان است. کتاب عِزرا یکی از کتاب‌‌های عهد عتیق و موضوع آن بازگشت به بیت‌المقدس بعد از اسارت یهودیان در بابل است. بخش اول کتاب درباره سال اول پادشاهی کوروش (۵۳۸ ق. م) و کامل شدن معبد دوم بیت‌المقدس به دست داریوش در سال (۵۱۵ ق. م) است. بخش دوم کتاب به بازگشت عِزرا به بیت‌المقدس و تلاش او برای پاک‌سازی قوم اسرائیل از گناه ازدواج با جنتیل‌هاست. احتمالا اولین نسخه این کتاب در حدود سال (۴۰۰ ق. م) نوشته شده است.
چنین به‌نظر میرسد که کشف دو بایگانی اسناد اداری و مالی در تخت جمشید که روی لوح‌‌های گِلی و با خط میخی نگاشته شده است، وجود سیستم آرشیو در زمان هخامنشیان را تایید می‌‌کند. بنابراین اولین نشانه‌های استفاده از بایگانی اسناد در ایران به دوران هخامنشی بازمیگردد.
بله. همین‌طور است. پس از هخامنشیان در دوره ساسانی، نیز آرشیو وجود داشته است که آرشیو اسناد «سغدی»، کوه «مغ » شامل نامه‌های سیاسی، گزارش‌ها، اسناد قضایی و... در سغدیان کشف شده است. نوشته‌هایی به زبان سغدی مشتمل بر ۷۴فقره سند، متعلق به بایگانی «دیواشتیچ»، آخرین فرمانروای سغد است که در خرابه‌های دژی در کوه مغ، در شمال تاجیکستان به‌دست آمده است. اسناد کوه مغ به خط پیوسته سمرقندی، روی چرم، کاغذ و پوست نوشته شده و دربرگیرنده نامه‌های اداری، اسنادمالی، یادداشت‌‌ها، دستورالعمل‌‌های اداری و یک قباله ازدواج است. این روند در ایرانِ پس از دوران اسلامی و در سلسله های متقارن، از دوران غزنوی تا ایلخانان و ازصفویه تا قاجار نیز به اشکال مختلف ادامه داشته و هر سلسله با عناوین یا تشکیلات اداری خاصی نسبت به نگهداری و آرشیو اسناد دولتی اقدام می‌‌کرده است.
در دوران مدرن چطور؟ بایگانی در جهان و ایران چه مفهوم و کارکردی می‌‌یابد؟
تشکیل آرشیوها در شکل نوین آن به قرن دوازدهم میلادی و کشور فرانسه بازمیگردد. در آن قرن، بایگانی مفهومی تازه یافت. از دوره رنسانس تا انقلاب کبیر فرانسه، روز به روز بر اهمیت سیاسی آرشیوها افزوده شد. در شکوفایی مفهوم نوین آرشیوها، کشور فرانسه پیشگام بود. بروز انقلاب در آن کشور، با از میان برداشتن نهادهای قدیمی، امکان تمرکز آرشیوها را به شیوه نوین فراهم آورد. در دوران قاجار به‌ویژه از زمان فتحعلی‌شاه، اسناد، تحت عنوان «اداره بیوتات» در دربار نگهداری می‌‌شد و در زمان ناصرالدین‌شاه، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دفتر میرزا یوسف‌‌خان مستوفی‌‌الممالک گردآوری می‌‌شد.
وزارت خارجه ایران در سال۱۲۷۸ توانست با پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را با رعایت اصول صحیح حفظ کند و نگهداری اسناد را انسجام بخشد. دکتر هربرت انجل (Herbert Angel) درباره تاریخچه آغاز بایگانی اسناد در دوران معاصر ایران معتقد است؛ گروهی بلژیکی فرانسوی، نخستین اقدامات آرشیو‌‌سازی در ایران را در گمرک انجام دادند. این گروه حدود سی‌سال در ایران مشغول به‌‌کار بودند و سازوکاری را برای بایگانی اسناد و مدارک گمرک ایران ایجاد کردند. در سال۱۳۰۴ خورشیدی، وزیر مالیه وقت به موسسات و دوایر دولتی درخصوص تعمیم روش بایگانی گمرک توصیه‌هایی می‌‌کند. اما در بسیاری از این موسسات نظام بایگانی شکل نگرفت و نخستین‌بار در سال۱۳۰۹ بود که هیات وزیران لایحهای را به تصویب رساند تا مرکز اسناد دولتی تشکیل شود و بر این اساس تمام اسناد سال‌های قبل از سال۱۲۸۸ خورشیدی شامل قراردادها، مکاتبات، امتیازات، مدارکِ ایجاد هرگونه موسسه دولتی و سهام مربوط مربوط به دولت و... جمعآوری و به مکانی در کاخ گلستان منتقل شد تا در شرایط مناسب‌‌تری نگهداری شود.
بنابراین این اقدام را می‌‌توان نخستین حرکت رسمی دولت ایران در راستای ایجاد سازمان اسناد ملی برشمرد.
سازمان اسناد ملی کنونی کشور براساس لایحهای تاسیس شده است که در سال۱۳۴۵ از سوی دولت تصویب و در روز هفدهم اردیبهشت‌ماه، سال۱۳۴۹ در مجلسین شورای ملی و سنا نیز تایید و به‌عنوان قانون برای اجرا به دولت وقت ابلاغ شده است. در لایحه اسناد ملی چنین آمده است: «کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌‌ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی که در دستگاه دولت تهیه شده یا به دستگاه دولت رسیده است و به‌طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی که به تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگهداری داشته باشد. » با این مصوبه مقدمات تشکیل سازمان آرشیو ملی ایران برای پاسداشت هویت تاریخی کشور انجام و میسر شد. اکنون این سازمان با کتابخانه ملی ایران تلفیق و به‌عنوان سازمان مرجع در کشور در زمینه آرشیو اسناد تاریخی و با نام «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» مشغول فعالیت است. به موازات این سازمان، مراکز دیگری نیز به حفظ و نگهداری از گنجینه‌های اسنادی مشغولند که تحت پوشش برخی ازسازمان‌ها وزارتخانهها یا نهادهای انقلابی هستند؛ مانند:
مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
موسسه مطالعات تاریخ معاصر
مرکز اسناد ارتش
مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی
مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس
کاخ گلستان.
به‌نظر میرسد « مرکز اسناد صنعت نفت» در بین مراکز اسنادی تازه‌‌ترین سازمان باشد. این سازمان چگونه شکل گرفت؟
در دی ماه سال ۱۳۹۲، وزارت نفت تشکیلاتی را برای راه‌اندازی موزه‌های صنعت نفت ایجاد کرد که پس از چندی موضوع شناسایی و گردآوری اسناد تاریخی صنعت نفت نیز به وظایف آن افزوده شد و «مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت» با حضور جمعی از اساتید و مدیران ارشد موزه‌داری و آرشیو کشور شکل گرفت. خوشبختانه توفیقی دست داد تا بنده نیز در آن مدیریت به‌عنوان جانشین مدیر مرکزاسناد مشغول به کار شوم.
این همکاری پنج سال طول کشید و خوشبختانه در این مدت فرصت مغتنم دیگری نیز برایم فراهم شد که هر از گاهی برای شناسایی، گردآوری و در مواردی بازبینی و ثبت اسناد بازمانده از سال‌های دور به مراکز و ادارات صنعت نفت به استان‌های مختلف عزیمت کنم. اینجانب از روزهای ابتدایی ایجاد «مرکز اسناد صنعت نفت» در سال۱۳۹۳ تا زمان بازنشستگی در سال۱۳۹۶، به‌عنوان جانشین رئیس مرکز و پس از آن تا سال۱۳۹۸ به‌عنوان مشاور، گام به گام در روند شکل‌‌گیری و تکوین آن حضور داشتم. اسناد صنعت نفت ایران در میان سایر اسناد دولتی جایگاه مهمی دارد. کار این مرکز، شناسایی، ثبت، پالایش، ضدعفونی و مرمت بخش عمده‌‌ای از اسناد تاریخی نویافته صنعت نفت ایران است که تا قبل از آن عمدتا در انبارهای متروکه و با شرایط نامطلوب و آلوده محیطی نگهداری می‌‌شد.
تصور غالب این است که اسناد نفت، شامل گزارش‌های فنی، اقتصادی و بعضا سیاسی، نزد انگلیسی‌‌ها بوده و این اسناد چگونه به ایران منتقل شده است؟
همان‌گونه که ذکرشد، مجلسین شورای ملی و سنا قوانینی را تصویب کردند که طبق آن، کلیه دستگاه‌ها و وزارتخانهها موظف به حفظ و نگهداری اسناد مهم و ارزشمند شدند. در این راستا، شرکت ملی نفت ایران اولین سازمانی بود که در این راه پیش‌‌قدم شد و طی بخشنامه‌‌ای، استفاده از دستگاه میکروفیلم در بایگانی‌‌های راکد و جمعآوری و تمرکز پرونده‌های راکد را الزامی اعلام کرد و کلیه ادارات و دوایر تحت نظارت خود را موظف کرد اصل اسناد را حفظ کنند. در سال۱۳۵۱، هیات‌‌مدیره شرکت ملی نفت، کمیسیونی را با عنوان «تنظیم آیین‌‌نامه تشخیص اوراق زاید و ترتیب امحای آنها» تشکیل داد. اعضای این کمیسیون از نمایندگان واحدهای مختلف شرکت، برای بررسی موضوع و وضع مقررات انتخاب شدند. این کمیسیون بعدها زیر عنوان «ارزشیابی و تشخیص اسناد و اوراق زاید و قابل امحا» تغییر نام یافت و در جلسه ۹دی۱۳۵۱، بر عملی‌‌شدن این دو دستور تاکید کرد:
۱- امحای اوراق و اسناد مربوط به دعاوی له یا علیه شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های فرعی و وابسته و واحدهای تابعه آن شرکت‌ها، قبل از صدور احکام نهایی از مراجع صلاحیت‌دار و اجرای کامل آن احکام و تسویه حساب قطعی ممنوع است.
۲- امحای اوراق و اسناد راکد موکول است به حصول اطمینان کمیسیون از اینکه اوراق و اسناد مزبور فاقد هرگونه ارزش اداری، مالی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال۱۳۷۵ در اجرای بند (ز) ماده۳۵، اساسنامه شرکت ملی نفت ایران دستورالعملی با عنوان «ارزشیابی اسناد و مدارک» تصویب شد و در پی آن، روش اجرایی این دستورالعمل نیز ابلاغ شد. در مقدمه این دستورالعمل چنین آمده است:
«برای جلوگیری از تراکم تدریجی اسناد و مدارک، پرونده‌ها، اوراق زاید و راکد، استفاده بهینه از فضای اداری و همچنین، صرفه‌‌جویی در تخصیص جا و مکان و... این دستورالعمل تصویب و کمیسیونی متشکل از نمایندگان مطلع و تام‌‌الاختیار شرکت‌ها، مدیریت‌‌ها و واحدهای ستادی مستقل شامل امور حقوقی، بازرسی، حسابرسی داخلی، دبیرخانه و حراست تعیین و معرفی میشود تا اهداف ذکرشده را به مرحله اجرا درآورند.» متاسفانه در ترکیب این کمیسیون جایی برای نماینده‌ای از سازمان‌های اسنادی کشور که از ارزش تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد مطلع باشد در نظر گرفته نشده بود و شاید یکی ازعللی که اسناد صنعت نفت تنها از زوایای اداری و مالی بررسی و به امحای بخشی از آن رای داده شده نیز همین امر بوده است.
با گذشت زمان اندیشه بهره‌برداری پژوهشی از اسناد صنعت نفت در ذهن مسوولان وزارت نفت شکل گرفت و لزوم ایجاد تشکیلاتی که بتوان توسط آن اسناد تاریخی نفت را گردآوری، حفاظت، مرمت و قابل مطالعه پژوهشگران کرد، نمایان شده و افتان و خیزان پیگیری شد. در سال۱۳۷۸ مهندس زنگنه، وزیر نفت وقت، طی نامه‌‌ای به روابط عمومی این وزارت، ایجاد موزه‌های صنعت نفت را در دستور کار قرار داد و هرچند که این ابلاغیه به‌طور مستقیم به ایجاد مرکز اسناد صنعت نفت اشاره‌‌ای نداشت و صرفا ایجاد موزه‌های صنعت نفت را مورد تاکید قرارمی‌‌داد؛ ولی ایجاد هرموزه‌ای بدون مطالعه اسناد مرتبط با موضوع تشکیل آن امری غیر ممکن و غیرقابل دستیابی است. بنابراین ایجاد مرکزی برای مطالعه اسناد تاریخی نفت نیز در بطن این دستور نهفته بود.
در آن سال و با ابلاغ این دستور جلساتی با حضور متخصصان امر موزه‌داری کشور در اداره کل روابط عمومی وزارت نفت تشکیل شد؛ ولی به دلایل نامعلومی این جلسات ادامه نیافت و با تاسف این امر مهم سال‌ها به تعویق افتاد. اما باردیگر و در دی‌ماه سال۱۳۹۲ و در دوره دوم وزارت مهندس زنگنه ایشان ابلاغیه‌‌ای را خطاب به اداره کل روابط عمومی وزارت نفت صادر و این اداره کل را مجددا موظف کرد که نسبت به ایجاد موزه‌های صنعت نفت در مسجدسلیمان و تهران اقدام کند.
پس از تشکیل مرکز اسناد صنعت نفت در سال۱۳۹۳ و هنگام بازدیدهایمان از مناطق نفتخیز جنوب و بایگانی راکد این مناطق که در زمره غنی‌‌ترین مراکز بایگانی صنعت نفت ایران محسوب میشود، دریافتیم که برای هر چاه نفت پرونده‌های متعددی موجود است و از شروع عملیات اکتشاف اولین چاه نفت در مسجد سلیمان که چاه نمره ۱ نامیده میشود، این پرونده‌ها موجود است و خوشبختانه با همت کارشناسان و مسوولان مناطق نفتخیز جنوب، طی سال‌های متمادی از گزند حوادث ناخواسته‌‌ای که برای انبوهی از اسناد این صنعت رخ داده و در سطور آتی به آن اشاره میشود، مصون مانده است و در ساختمانی مدرن و در سالن‌‌های مجهز و واجد شرایط آرشیوی حفاظت و نگهداری میشود.
با این حال برخی از اسناد تاریخی صنعت نفت ایران در دهه‌های اخیر امحا شده و از بین رفته است.
بله. اسناد صنعت نفت کشور در سه مقطع تاریخی امحا یا به نحوی از دسترس خارج شده است:
در زمان ملی‌‌شدن صنعت نفت و خروج انگلیسی‌‌ها از کشور که اسناد مهم نفتی توسط آنان تاراج و از کشور خارج شده است.
در پی پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ خورشیدی) اسناد نفتی مهمی که در اختیار اعضای کنسرسیوم بود به‌نظر میرسد توسط آنان از کشور خارج شده و همچنین بسیاری از اسناد نفت نیز در جریان اعتصاب‌‌های روزهای پیش از پیروزی انقلاب، امحا شده است.
با وقوع جنگ تحمیلی و قرار گرفتن مناطق نفتخیز جنوب در معرض اشغال دشمن، بمباران مراکز نفتی و تخریب آن بسیاری از اسناد نفت از بین رفته است.
