بارتولد، مستشرق تمدن‌‌پژوه

نوزدهم اوت، سالروز درگذشت واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد، مستشرق بزرگ است. بارتولد شرق‌‌شناس برجسته سده نوزدهم و اوایل سده بیستم روسیه، مطالعات شرق‌‌شناسی در روسیه را از حوزه‌های تنگ و نازایِ لغت‌‌شناسی و قوم‌‌شناسی فراتر برد و تمدن را به جای قوم و زبان، مبنای تاریخ‌‌پژوهی قرار داد.

تقریبا همه کارهای بارتولد مساله‌‌‌‌مند هستند، با پرسشی آغاز می‌‌شوند و به پاسخی می‌‌رسند. بر خلاف بسیاری از اهل دانشگاه که به تعبیر دقیق فایرابند همچون «مورچگانِ انسانی» بی‌‌هدف و بی‌‌مساله در مسیر گردآوری دانه‌ها به مخزن‌‌ها عمر تباه می‌‌کنند و اگر از مساله‌ بنیادی و غایت نهایی کارشان از آنان پرسیده شود، درمی‌‌مانند. در واقع اشتغال شماری از لغت‌‌‌‌شناسان با لغت و تنها با شکل و تبار لغت و نیز شماری از مورخان با صرفِ نسخه و سند؛ برای آنان چیزی از سنخ تمبر جمع کردن و پروانه سنجاق کردن است، نوعی وقت‌‌گذرانی پوچ، نوعی مرهم بر عقده‌های فروخورده و نوعی مکانیسم دفاعی برای جابه‌جایی (displacement) امیال سرکوب‌شده و نارسیدنی، با اهداف کم‌‌ریسک‌‌تر و درونی‌‌تری چون تبار لغت‌‌ها و شکل سندها! اما آنچه تاریخ می‌‌نامیم از نوعی دگر است، فرآیندی است که از غور در اسناد و روایات آغاز می‌‌شود (آنجا که کار سندپژوهان تازه پایان می‌‌یابد) و به تحلیل‌‌های نظری می‌‌رسد. بارتولد در آثارش فرآیند بررسی موشکافانه و وسواسی اسناد تا نتیجه‌‌گیری‌‌های نظری را به نحو احسن انجام می‌‌دهد.

چه بسا مورخان و زبان‌‌شناسانی که به بهانه تخصص‌‌گرایی و جزءنگری چنان در اسناد و روایات غرق می‌‌شوند که در نهایت هیچ حرفی برای گفتن ندارند؛ به تعبیر نیچه آن قدر در میان درختان غوطه‌‌ور می‌‌شوند که تصویر کلی جنگل را از کف می‌‌دهند. از سوی دیگر چه بسا اهل نظر و به ویژه اهل ایدئولوژی که با اعراض از تاریخ چنان از لحاظ داده‌‌ تهی‌‌دست هستند و چنان به کلی‌‌گویی فرو می‌‌غلتند که نوشته‌هایشان را از فرط ابتذال نمی‌‌توان خواند. مانند جزوه‌های پشت‌‌سفیدی که هواداران حزب توده چاپ می‌‌کردند و همه رونوشت همدیگر بودند. چیرگی حیرت‌انگیز بارتولد به شمار گسترده‌‌ای از زبان‌‌های آسیایی و اروپایی همراه با دانش ژرفش در تاریخ، وی را به مستشرقی تراز اول در زمانه خودش بدل کرده بود. وی در هر کارش شماری از کلیشه‌های پذیرفته‌‌شده شرق‌‌شناسی زمانه را هوشمندانه به صلابه پرسش کشیده و رد کرده و بر اساس اسناد و استدلال، تصویری جدید ارائه داده است.

تا به امروز هیچ ایرانی نتوانسته اثری درباره تاریخ آسیای مرکزی در آستانه یورش مغول تالیف کند که از حیث تنوع و کثرت منابع و بررسی‌‌ها به پژوهشی که بارتولد در سده نوزدهم نگاشته است، برسد. درواقع اینکه رساله دکترای بارتولد (ترکستان‌‌نامه‌‌) کماکان منبع درسی رشته تاریخ در ایران است، هم نمایانگر جدیت بارتولد است و هم نمایانگر رکود علمی ایران.