این فضا بر تاریخ‌‌نویسی ما تاثیر گذاشته و مشروعیت یافتن تاریخ اجتماعی، نهادهای دانشگاهی ما را به تکاپو برای تاسیس تاریخ اجتماعی و تاریخ فرهنگی واداشته است. نمونه‌‌ای از این تلاش‌‌ها را می‌‌توان در کتابی با عنوان تاریخ و همکاری‌‌های میان‌رشته‌‌ای مشاهده کرد که به تازگی انتشار یافته و مباحثی در این خصوص را پیرامون تاریخ ایران پیش کشیده است. با وجود آنکه تاریخ اجتماعی در دانشگاه‌های کشور تا به امروز تاسیس نشده است، اما در ایران پیش از انقلاب، به جهت همین مشروعیت یافتن آکادمیک تاریخ اجتماعی در دانشگاه‌های غربی، آثاری پدید آمدند که با آنکه تاثیر ویژه‌‌ای از مکتب آنال نگرفته‌‌اند، می‌‌توان آنها را در زمره‌‌ همین‌گونه از تاریخ دسته‌‌بندی کرد. در این‌‌باره می‌‌توان به آثار شاخص ناصر پاکدامن، هما ناطق و فریدون آدمیت اشاره کرد که پیشگام نگارش تاریخ اجتماعی در ایران بودند. حال پاسخ به این سوال که آیا این سه مورخ به‌طور مشخص از آنال تاثیر پذیرفته‌‌اند یا از دیگر رهیافت‌‌هایی که به تاریخ اجتماعی پرداخته‌‌اند، بسیار دشوار است؛ چراکه تاکنون تحقیقی در این‌‌باره صورت نگرفته است. برای مثال فصل اول کتاب اندیشه‌‌ ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار آدمیت شباهت فراوانی دارد با آنچه که ما به‌عنوان «تاریخ ذهنیت‌‌ها» می‌‌‌‌شناسیم.

در این فصل از کتاب، آدمیت برخلاف کتاب‌‌های قبلی خود که به روشنفکران معروف دوره قاجار و آثار شاخص آنها اختصاص داشت، به این مساله پرداخته که ذهنیت جامعه در عصر ناصری چگونه پذیرای اندیشه‌های اصلاح‌گران شده و برای اثبات مدعای خود درخصوص تحول ذهنی جامعه به متونی توجه کرده است که ما آنها را در زمر‌‌ه‌‌ آثار شاخص دوره‌‌ ناصری قرار نمی‌‌دهیم. اینکه آیا آدمیت در نوشتن این فصل از کتاب متاثر از آنالی‌‌ها بوده، پاسخ آسانی نخواهد داشت. تاکنون هیچ بیوگرافی، مصاحبه‌‌، یا نامه شخصی از آدمیت انتشار نیافته است که به ما در فهم ریشه‌های تاریخ‌‌نگاری وی کمک کند و به صرف یافتن شباهت‌‌هایی در یک فصل از یک کتاب نمی‌‌توان چنین حکمی صادر کرد. البته باید توجه داشت که هیچ‌‌گاه آثار مورخانی از این دست، نتوانسته است به جریان غالب تاریخ‌‌نویسی در ایران تبدیل شود.

جدای از مشکلات و موانعی که در نظام آکادمیک ما وجود دارد و مانع از پاگرفتن تاریخ اجتماعی در کشور ما و طبیعتا توجه به تاریخ‌‌هایی از این دست می‌‌شود، و جدای از دشواری ترجمه‌‌ متن‌‌های این مورخان، بخش عمده‌‌ این ناشناخته ماندن به ذهنیتی برمی‌‌گردد که هم بر اهالی تاریخ و هم بر مخاطبان آنها حاکم است. هر دو دسته بیشتر دل در گرو تاریخ سیاسی دارند و هنوز با ضرورت پرداختن به تاریخ اجتماعی و فرهنگی، همدلی ندارند؛اما درخصوص علت توجه به برودل، از یکسو این امر به خود برودل برمی‌‌گردد که در سطح جهانی شناخته‌‌شده‌‌ترین فرد در میان اصحاب آنال است. کتاب او مدیترانه و جهان مدیترانه‌‌ای در عصر فیلیپ دوم را بسیاری از منتقدان یکی از شاهکارهای تاریخی قرن بیستم دانسته‌‌اند که درک ما را از تاریخ دگرگون کرده است. از سوی دیگر، این توجه به‌دلیل دیگر شاهکار تاریخی برودل با عنوان سرمایه‌‌داری و حیات مادی است که در آن به بررسی خاستگاه سرمایه‌‌داری پرداخته است. از پیش از انقلاب تاکنون، یکی از دغدغه‌های اصلی متفکران ایرانی مساله‌‌ سرمایه‌‌داری است. کتاب برودل، پس از کاپیتال مارکس و دگرگونی بزرگ پولانی، از مهم‌ترین کتاب‌‌هایی است که خاستگاه سرمایه‌‌داری را بررسی کرده است.

 

از گفت‌وگوی موسسه شهر کتاب با محمدجواد عبداللهی، مترجم کتاب مکتب آنال

اخبار مرتبط