بررسی فعالیت بازرگانان روسیه در مشهد دوره قاجار از سال ۱۸۸۹ تا ۱۹۲۶.م
تجارت‌خانه‌های پررونق
مشهد قدیم
کمپانی آیرال
کمپانی آیرال یکی از تجارت‌خانه‌های روسی بود که فعالیت خود را از سال۱۳۰۷ ق / ۱۸۸۹م در مشهد آغاز کرد. با توجه به اینکه تجار روسیه مشکل اقامت در مشهد داشتند، یکی از راهکارهای آنان انتخاب عامل و نماینده تجاری از بین تجار محلی بود، کمپانی آیرال پس از یک‌سال یعنی در ۱۳۰۸ ق / ۱۸۹۰م در تیمچه اعتمادالدوله واقع در کاروانسرای شاهوردی‌خان در مشهد دایر شد. حاج محمدتقی تاجر اصفهانی برای مدتی ریاست کمپانی آیرال را در مشهد عهده‌دار بود. وی به‌عنوان نماینده کمپانی آیرال به خرید و فروش مال‌التجاره کمپانی مزبور می‌پرداخت؛ اما چون حاج محمدتقی اصفهانی در بین تجار سابقه خوبی نداشت، مشکلاتی برای کمپانی آیرال، کارگزاری و گمرک مشهد به‌وجود آورد. به همین جهت کارگزار خارجی خراسان از اوایل سال ۱۳۰۹ق/ ۱۸۹۱م. تجارت‌خانه‌های روسی را مقید کرد تا نماینده‌ای از اتباع روسیه انتخاب کنند. این امر با مخالفت برخی از تجار ایرانی که منافع خود را از دست می‌دادند، مواجه شد. حاجی محمدتقی اصفهانی چون از ریاست کمپانی آیرال در مشهد برکنار شد، هر روز برای عامل جدید مشکلاتی فراهم می‌کرد. از جمله وقتی کمپانی در کاروانسرای شاهوردی‌خان چند حجره داشت و خواست مال‌التجاره خود را به تیمچه اعتماد التولیه که مخصوص آن کمپانی ساخته شده بود انتقال دهد، میرزا حسن کاروانسرادار را تحریک کرد که جلوی بارها را بگیرد و مطالبه هر صد تومانی، شش هزار از بارهای فروش نرفته آن کمپانی کند. این در حالی بود که در مشهد معمول بود تجار هر قدر بار در کاروانسرا فروختند، خریدار حق معینی به جای اجاره به کاروانسرادار پرداخت می‌کرد و به این شکل نبود که کسی از مال فروش نرفته وجهی دریافت کند. با این تحریک‌ها بین کاروانسرادار و کمپانی مشاجره لفظی ایجاد شد و سایر تجار کاروانسرا هم به تحریک حاجی محمدتقی و کاروانسرادار برای جلوگیری از فسادی که بر پا کرده بودند، به خانه حاج میرزا احمد مجتهد رفتند. ایشان هم شرحی به کارگزاری نوشت. پس از بررسی و رسیدگی معلوم شد که میرزا حسن کاروانسرادار به هیچ وجه حق جلوگیری از انتقال مال‌التجاره کمپانی را نداشته است.
تجارتخانه مکر ویچ
تجارتخانه روسی مکرویچ در مشهد در زمینه تجارت پوست فعالیت می‌کرد. موسیو گیورک عامل تجارتخانه مکرویچ در مشهد بود. تجارتخانه مکرویچ با کربلایی حسن پوست‌فروش مشهدی طرف معامله بود. تجارتخانه مکرویچ مبلغ دویست و پنجاه و هشت تومان و شش هزار و یک شاهی از مشهدی حسن طلبکار شد. کربلایی حسن در اوایل صفر ۱۳۱۸/ ۱۹۰۰م برای تجارت عازم فارس شد. گیورک، عامل تجارتخانه مکرویچ در ۴ صفر ۱۳۱۸/ ۱۹۰۰م به کارگزاری مشهد شکایت کرد. کارگزار مشهد در تلگرافی به کارگزار فارس نوشت، مبلغ طلب تجارتخانه مکرویچ را از کربلایی حسن دریافت و ارسال کنید. کربلایی حسن پوست فروش در فارس ادعا کرد هیچ سندی به تجارتخانه مکرویچ نداده است. با این حال، کارگزار فارس از کربلایی حسن ضمانت گرفت که اگر تجارتخانه مکرویچ اصل سند را حاضر کند، وی باید از عهده پرداخت بدهی برآید، وزارت خارجه همچنین به کارگزار فارس دستور داد، طلب تجارتخانه مکرویچ را بر اساس موازین قانونی از کربلایی حسن پوست‌فروش دریافت کنند و به نماینده آن تجارتخانه تحویل دهند.
تجارتخانه فرانک
تجارتخانه فرانک، از دیگر تجارت‌خانه‌های روسی بود که در مشهد فعالیت می‌کرد. تجارتخانه فرانک به تجارت گندم اشتغال داشت. با توجه به اینکه سال ۱۳۲۹ق/ ۱۹۱۱م سال زراعی خوبی برای روسیه نبود، سفارت روسیه در ۶ شوال ۱۳۲۹/ ۳۰ سپتامبر ۱۹۱۱ در یادداشتی از وزارت خارجه ایران درخواست کرد به‌دلیل به عمل نیامدن زراعت و گرانی گندم در منطقه آخال، اجازه دهند از خراسان توسط تجارتخانه فرانک مقیم مشهد ۴۰هزار پوط گندم و ۱۰هزار پوط جو از راه باجگیران، ۴۰هزار پوط گندم و ۱۰ هزار پوط جو از راه آرتق حمل شود. اما وزارت داخله ایران در ۲۷ محرم ۱۳۲۹/ ۲۹ جولای ۱۹۱۱ به دلیل آنکه «کار جنس خراسان این اوقات در کمال عسرت و سختی» است، اجازه صادرات گندم و جو به تجارتخانه فرانک نداد.
کمپانی نوبل
کمپانی نفت نوبل و شرکا از شرکت‌های روسی بود که نفت به شهرهای ایران صادرات می‌کرد. این کمپانی شعبه‌ای در مشهد داشت. کمپانی مزبور در رجب ۱۳۲۲ق/ سپتامبر ۱۹۰۶م.قطعه زمینی برای ساخت انبار نفت در مشهد خریداری کرد. سپس در آن زمین، انبارهایی برای ذخیره‌سازی نفت مورد نیاز احداث کرد. کمپانی برادران نوبل که نفت را با کشتی از روسیه وارد می‌کرد در سال ۱۳۲۹ق/ ۱۹۰۸م مخازن بزرگ نفتی در انزلی، رشت، همدان و اصفهان ساخت. اهمیت برطرف کردن نیاز مردم برای نفت به حدی بود که دولت ایران در ۲ شوال ۱۳۲۹/ ۲۹ سپتامبر ۱۹۱۱ به کمپانی نوبل اجازه داد تا لوله نفتی از بیجار تا رشت بکشند. کربلائی غلامحسین توتونچی گماشته کمپانی نوبل در مشهد در سال ۱۳۳۰ ق/ ۱۹۱۹م. بود موسیو واکر و شفا مدیر شرکت نوبل در مشهد در سال ۱۳۰۰/ ۱۹۲۲م به همراه خانواده‌اش در مشهد سکونت داشت. خانواده واکر و شف در اسفند ۱۳۰۰/ ۱۹۲۲م مشهد را به قصد زاهدان ترک کرد تا از راه بمبئی به فرانسه بروند. براساس گزارش روزنامه بهار، قیمت نفت نوبل در بازار مشهد در دوره‌ای چهارساله ۱۳۴۰ - ۱۳۳۶ق/ ۱۹۲۱-۱۹۱۷.م نوسانات زیادی داشت.
اداره نفت شمسی اسدالله‌اف
اداره نفت شمسی اسدالله‌اف از دیگر شرکت‌های تجاری روسیه در مشهد بود که به تجارت نفت می‌پرداخت. اداره نفت شمسی اسدالله‌اف و عباد بیگ طاهراف در مشهد تا ذیحجه ۱۳۲۴/ ۱۹۰۶م به‌وسیله حاجی جبار آقا تاجر گنجه‌ای اداره می‌شد. از این زمان به بعد عباد بیگ طاهراف، رئیس کل اداره شمسی اسدالله‌اف و طاهراف در ایران به مشهد مراجعت کرد و خودش اداره فروش نفت شرکت مزبور را به‌دست گرفت. شمسی اسدالله‌اف و عبادییگ طاهراف از تجار روسی مقیم عشق‌آباد بودند که نفت به ایران وارد می‌کردند. اسدالله‌اف در امور تجارتی خود به عباد بیگ طاهراف وکالت داده بود. با وجود اینکه وکالت عباد بیگ طاهراف در شعبه مشهد در ۲۰ رمضان ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷م به پایان رسید، شراکت آنها در صفحات ترکستان و ایران پابرجا بود.
تجارتخانه سنتر الی نفت موسیو ترنتیوف
روسیه در ربیع الاول ۱۳۶۱/ ۱۹۲۲م برای افتتاح شعبه سنتر الی نفت وارد مشهد شد. قرار بود واردات نفت چراغ از روسیه و فروش آن انحصار در اختیار شعبه سنتر الی نفت باشد. در اوایل ربیع‌الاول ۱۳۴۱/ نوامبر ۱۹۲۲ سه نفر تبعه روسیه برای پیوستن به کارکنان سنترالی نفت وارد مشهد شدند؛ در پی این اقدامات، در ۲۳ ربیع‌الاول ۱۳۴۱/ ۱۳ نوامبر ۱۹۲۱ اداره نفت جدیدی موسوم به اداره نفت اکسپورت از طرف روس‌ها در مشهد تاسیس شد.
اداره نفت اکسپورت
اداره نفت اکسپورت در کوچه ارگ مقابل کنسولگری دولت ترکیه در مشهد قرار داشت؛ این اداره در ربیع‌الاول ۱۳۴۱/ نوامبر ۱۹۲۱ اعلانی منتشر کرد که حوزه جغرافیایی بازار آن را فراتر از مشهد نشان می‌داد. طبق این اعلان «برای جلب رضایت مشتریان بنزین نمره اول اعلا را به قیمت مناسبی به فروش می‌رسد. صاحبان دواخانه‌ها و خریداران هر قدر طالبند از مقدار جزئی تا کلی به اداره نفت اکسپورت واقع در کوچه ارگ مقابل قونسولگری دولت ترک رجوع کنند.» اداره نفت اکسپورت برای اتومبیل‌داران خدمات بیشتری ارائه داد و پیشنهاد کرد اگر صاحبان اتومبیل مایل باشند، می‌توانند به اداره نفت اکسپورت مشهد وجه بپردازند و با دریافت قبض، بنزین را در تربت‌حیدریه یا در بیرجند تحویل بگیرند.
اداره تجارت ترکستان
شمس علی کریم‌اف، تاجر باشی ایران در عشق‌آباد و رئیس اداره تجارت ترکستان مستقر در عشق‌آباد بود. او در نامه ۱۷ آگوست ۱۹۲۱/ ذیحجه ۱۳۳۹ از وزارت خارجه ایران درخواست کرد: برای پیشرفت امور تجارت بین ایران و روسیه، شعبه‌ای از اداره تجارت ترکستان در مشهد افتتاح کند. هیات نمایندگی اداره تجارت ترکستان متشکل از ف.م.پروتوپوپوف (رئیس هیات)، (جنبش کلنل محمدتقی‌خان پسیان، ۱۳۹۶: ۹۰)، و.ی.کالتسکی، و.و.پاولتنکو، پ.ا.کو گان، اف.ب.بوشاده، ا.ف.کاپلان، پ.پ.تروکوفسکی و م.پ.مالت بود. باتوجه به اینکه افتتاح اداره تجارت ترکستان در مشهد منافع فراوانی برای تجارت روسیه و ایران داشت، شمس علی کریم‌اف، رئیس اداره تجارت اعزامی به مشهد مساعدت لازم داشته باشند.
شرکت منسوجات ایران و روس
شرکت منسوجات ایران و روس از شرکت‌های تجاری روسیه بود که از یکم جمادی الآخر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵م با سرمایه‌ای در حدود یک‌میلیون منات در ایران فعالیت خود را آغاز کرد. شرکت منسوجات ایران و روس در شهرهای مهم ایران؛ از جمله مشهد، تهران، تبریز و رشت شعبه تجاری دایر کرد.
تجارتخانه خلوپ‌کم
روس‌ها به‌واسطه تاسیس تجارت‌خانه‌های متعدد از طریق واردات و صادرات به تدریج در تجارت ایران نفوذ پیدا کردند. روس‌ها پس از استقرار صنایع و احتیاج به مواد خام ایران به واسطه اهمیت خراسان در تولید پنبه، توجه خاصی به این منطقه نشان دادند. تجارتخانه روسی خلوپ‌کم از دی ماه ۱۳۰۳/ دسامبر ۱۹۲۴ فعالیت خود را در مشهد آغاز کرد. تجارتخانه خلوپ‌کم هرسال مقادیر زیادی پشم و پنبه برای حمل به روسیه از منطقه خراسان خریداری می‌کرد. با وجود اینکه دفتر مرکزی تجارتخانه خلوپ‌کم در مشهد مستقر بود، روس‌ها شعبه‌ای از این تجارتخانه را به همراه کارخانه پنبه‌پاک‌کنی در شهرهای نیشابور، سبزوار، جوین و تربت‌حیدریه تاسیس کردند و برای خرید پنبه مورد نیاز این کارخانه‌ها عده‌ای از ماموران خود را برای خرید پنبه به اطراف مشهد اعزام کرد.
روس‌ها در سال ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵م در حدود ۱۲ کارخانه پنبه‌پاک‌کنی در منطقه خراسان داشتند. آنها رفته‌رفته تمام ماشین‌های پنبه‌پاک‌کنی منطقه خراسان را اجاره کردند. با توجه به اینکه پنبه قبل از حمل به خارج از کشور باید پاک و عدل‌بندی شود، زارعان پنبه‌کار چون دستگاه‌های پنبه‌پاک‌کنی نداشتند، ناگزیر بودند به هر نرخی که تجارتخانه خلوپ‌کم تعیین کند، پنبه را به آن تجارتخانه بفروشند. در این بین، هزینه‌های بالای حمل‌ونقل مانع بزرگی برای صنعت پنبه‌کاری خراسان محسوب می‌شد.
تجارتخانه استوکین
تجارتخانه استوکین از تجارت‌خانه‌های روسی بود که در خراسان دو شعبه تاسیس کرده بود. شعبه اصلی آن در مشهد بود و شعبه دیگر در سبزوار فعالیت می‌کرد. فعالیت اقتصادی تجارتخانه استوکین در زمینه خرید پشم بود؛ خواجه ابراهیم ارمنی مدت ۸سال به‌عنوان عامل تجارتخانه استوکین در بیشتر ولایت‌های خراسان به خرید پشم گوسفند می‌پرداخت.
اداره آرام کورکوف
آرام کورکوف، تاجر مسیحی و از اتباع روسیه بود که در محله نوغان مشهد سکونت داشت. وی در سرای امام جمعه اداره کورکوف را برای انجام فعالیت اقتصادی‌اش تاسیس کرد؛ منابع تاریخی تاکنون آگاهی بیشتری درباره فعالیت اقتصادی و تجاری اداره آرام کورکوف ارائه نداده‌اند.
شرکت سهامی روس و ایران
شرکت سهامی روس و ایران (روس پرس‌ساخار) از شرکت‌های تجاری روسیه در مشهد بود که در کوچه ارگ شعبه‌ای دایر کرده بود. این شرکت در حوزه واردات قند و شکر به مشهد فعالیت می‌کرد. برای همین منظور شرکت مزبور در ۴ آبان ۱۳۰۴/ ۲۹ اکتبر ۱۹۲۵ اعلام کرد در انبارهایش، شکر و قند برای فروش دارد. این شرکت در توصیف محصولاتش نوشت: «قند کله مارسیلی، خورده و کلوخی محصولات کارخانه‌های اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی است. این شرکت همچنین معاملات خود را در مشهد به‌صورت نقدی و اقساط با تحویل فوری به مشتریان انجام می‌داد.
تجارتخانه ونشتورک
تجارتخانه و نشتورک (اداره تجارت خارجی شوروی) در اواخر تیرماه ۱۳۰۱/ ۱۹۲۲م برای سهولت امر تجارت میان ایران و روسیه شعباتی در تهران، مشهد، بارفروش، اصفهان، مشهدسر، انزلی، رشت، قزوین، همدان و اصفهان دایر کرد؛ در آذرماه ۱۳۰۱/ ۱۹۲۲م هیات نمایندگی تجارتخانه و نشتورک وارد مشهد شد. هیات مذکور کالاهای شامل منسوجات به ارزش حدود پنجاه هزار تومان)، ابریشم، لاستیک گالوش، پوست قره‌گل، چینی‌آلات، نفت سفید و بنزین (با ارزش حدود صدهزار تومان) وارد کرد. آنها بیشتر این اقلام را به تجار محلی در مشهد فروختند.
تجارتخانه و نشتورگ در دیگر شهرهای خراسان از جمله قوچان شعبه تجارتی داشت و موسیو پر اتا پابوفا رئیس تجارتخانه و نشتورک مشهد برای سرکشی به امور این تجارتخانه به قوچان عزیمت کرد. موسیو پراتاپایوف، رئیس تجارتخانه و نشتورک شعبه مشهد در ۲۵ صفر ۱۳۴۱/ ۱۷ اکتبر ۱۹۲۲ به روسیه رفت و پاول اسکوا ردسوف، مدیر شعبه و نشتورک قوچان به جای وی منصوب شد و به مشهد وارد شد. در اسفند ۱۳۰۱/ ۱۹۲۲م دو شعبه از تجارتخانه ونشتورک در مشهد تاسیس شد. یک شعبه زیر نظر مسکو فعالیت می‌کرد و دیگری زیر نظر تاشکند بود؛ شعبه مشهد تا سال ۱۳۴۰ق/ ۱۹۲۱م به فعالیت خود ادامه داد. اما به دستور مقامات روسی شعبه ونشتورک ترکستان تعطیل شد و دفتر آن را به ونشتورک مسکو تحویل دادند. پروتوپوپوف، پاولیچنکو و بلائیفه اعضای شعبه منحله در اواخر صفر ۱۳۴۱/ ۱۹۲۲م همراه با خانواده‌هایشان مشهد را به قصد روسیه ترک کردند.
تجارتخانه ونشتورک افرادی را به‌عنوان مامور و گزارشگر استخدام کرد تا اطلاعات مورد نیاز را از سایر شهرها کسب کنند. برای نمونه، فردی به نام حسنقلی فرزند حاجی یوسف اردبیلی را از مشهد به یزد فرستاد و شخص دیگری به نام غلام عابدین‌اف قراباغی را به‌عنوان مامور و گزارشگر به بیرجند اعزام کرد. گزارش عین‌السلطنه در ربیع‌الثانی۱۳۴۱/ دسامبر۱۹۲۲ نشان می‌دهد روس‌ها تجارت ایران را منحصر به دو تجارتخانه و نشتورک و سنتر سایوز کرده‌اند. آنها به هر قیمت مایلند می‌خرند، به هر قیمت بخواهند مال عوض می‌دهند، اجازه ترانزیت به تجار ایرانی نمی‌دهند. تجار ایرانی را فریب می‌دهند، زورگویی می‌کنند، به دولت هم که شکایت می‌کنند فایده‌ای ندارد.» دولت روسیه همچنین در رجب۱۳۴۰/ مارس ۱۹۲۲م. برای کمک به تجارتخانه و نشتورک مقدار زیادی پول به وسیله پاسیویوف مامور مالیه مسکو به مشهد ارسال کرد تا تجارتخانه و نشتورک بتواند اجناس مورد نظر از جمله گندم خریداری کند، تجارتخانه و نشتورک تا اواخر سال ۱۳۰۶ش/ ۱۹۲۵م. به فعالیت خود در مشهد ادامه داد و در ۳۰ بهمن ۱۳۰۴/ ۱۹ فوریه ۱۹۲۶ اعلام شد اداره و نشتورک روسیه درصدد است شعبه خود را از خراسان برچیند، به نظر می‌رسد تجارتخانه و نشتورک چند سال پس از آن همچنان به فعالیت خود در مشهد ادامه داد و زمینه را برای حضور تجار ایرانی در شوروی فراهم کرد.
تجارتخانه سنتر سایوز
تجارتخانه سنتر سایوز (اداره متحد مرکزی شوروی) بخشی از مرکز کلی امور تجارت روسیه به شمار می‌رفت. میخائیل پریز کائیلوف، نماینده مختار تجارتخانه سنتر سایوز و نماینده اتحادیه بین‌المللی در خراسان بود. اداره اصلی تجارتخانه سنتر سایوز در مشهد بود و در قوچان، شیروان و فاروج نیز شعبی داشت، تجارتخانه سنتر سایوز با مشارکت یک تاجر ایرانی به نام کاظم اصغرزاده در دی ماه ۱۳۰۰/ دسامبر ۱۹۲۱ به دنبال خرید گندم و قاچاق آن از مرز بودند. آنها امیدوار بودند با رشوه دادن به ماموران ایرانی در گمرکات سرحدی این کارها به سادگی انجام شود. علاوه بر این، یک تاجر ایرانی در خرداد۱۳۰۱/ ۱۹۲۲م. حدود ۱۸۰ چلیک روغن چراغ از تجارتخانه سنتر سایوز در عشق آباد خرید و به مشهد آورد. در بعضی از چلیک‌ها به جای روغن چراغ، آب ریخته بودند. حلب‌ها را در مجلسی با حضور مترجم کنسولگری روسیه باز کردند و متوجه شدند ۲۰چلیک پر از آب است و احتمال دارد تجارتخانه سنتر سایوز در زمینه قاچاق و کم‌فروشی موارد دیگری هم داشته است.
در اواخر اردیبهشت۱۳۰۱/ ۱۹۲۲م. نمایندگان تجارتخانه سنتر سایوز از عشق‌آباد وارد مشهد شدند و پس از اقامت کوتاهی به عشق‌آباد بازگشتند. سر کیس پطروویچ کوزنتسف، ایتساک یوزنویچ و بریز گالیوف نمایندگان سنتر سایوز در این سفر یک هفته‌ای، از مشهد بازدید کردند. همچنین ال.ا.الکساندروفه، عضو تجارتخانه سنتر سایوز در اواخر مرداد ۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲م.وارد مشهد شد. قرار بود وی ریاست سنتر سایوز را در خراسان به عهده گیرد. در سال ۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲م.بر اساس دستورالعمل‌های اقتصادی دولت روسیه، قرار بود به دلایل اقتصادی واحدهای مختلف بازرگانی این کشور از جمله سنتر سایوز با هم ادغام شوند. اما دستور ادغام شرکت‌های بازرگانی روسیه پس از زمان کوتاهی لغو شد و آن شرکت‌ها توانستند همچنان به‌طور جداگانه به فعالیت خود بپردازند.
در دوره قاجار به علت پیامدهای حاصل از انقلاب صنعتی، گسترش نظام سرمایه‌داری و نیز در اولویت قرار گرفتن تجارت جهانی، رقابتی چشمگیر در میان کشورهای استعماری برای سلطه اقتصادی بر کشورهای آسیایی به‌ویژه ایران شکل گرفت. دولت روسیه به‌عنوان یکی از قدرت‌های اقتصادی و البته استعماری در سده ۱۹ میلادی با حمایت از اتباع روسیه با تاسیس تجارت‌خانه‌هایی همچون کمپانی آیرال، تجارتخانه مکرویچ، تجارتخانه فرانک، کمپانی نوبل، تجارتخانه خلوپ‌کم، تجارتخانه استوکین، تجارتخانه و نشتورک، تجارتخانه سنتر سایوز در اقتصاد و سیاست ایران نفوذ بیشتری پیدا کرد. دولت روسیه برای حضور گسترده اقتصادی در شهرهای مختلف ایران از جمله مشهد از تاسیس تجارت‌خانه‌های مزبور حمایت مالی می‌کرد. نیاز صنایع و کارخانه‌های روسیه به مواد خام مانند پنبه، پشم، پوست، تریاک، چرم و سایر مواد مورد نیاز، تجار روسی را به سوی مناطق شمالی ایران به‌ویژه خراسان و مشهد سوق داد. از سوی دیگر مشهد به‌عنوان یکی از بازارهای بزرگ مصرف برای تولیدات روسیه از جمله نفت، قند، شکر، منسوجات، آهن و فولاد، لامپا، ظروف چینی، سماور، قوری و کالاهایی از این دست به شمار می‌رفت. اهمیت تجاری مشهد به‌عنوان مرکز ایالت خراسان در شرق ایران، آمدوشد مستشاران و هیات‌های تجاری روسی را به‌دنبال داشت. از این رهگذر و با توجه به گزارش‌های کنسول‌ها، مستشاران و هیات‌های تجاری روسی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر ایران به‌ویژه شهر مشهد، تجار و شرکت‌های روسی بر اساس آگاهی‌های لازم اقدام به فعالیت‌های تجاری در مشهد می‌کردند. با آغاز جنگ اول جهانی، ناامنی‌های موجود در مشهد و تحریم مقطعی کالاهای روسی فعالیت تجارت‌خانه‌های روسی در مشهد با محدودیت‌هایی مواجه شد؛ تا جایی که با وقوع انقلاب ۱۹۱۷م. در روسیه فعالیت تجارت‌خانه‌های روسیه در مشهد مسدود شد.
بخشی از مقاله‌‌ای به قلم جلیل قصابی گزکوه، هادی وکیلی و یوسف متولی حقیقی
