تلاش دولت برای مشروعیت بخشیدن به اصلاحات ارضی
کنگره دهقانان
در این جلسه ارسنجانی به کشاورزان وعده داد که شاه در کنگره ۱۹دی، الغای رژیم اربابرعیتی را رسما از طرف دولت اعلام خواهد کرد و به ادارات دستور داده خواهد شد کلمه رعیت را از مکاتبات خود حذف کنند. او همچنین بیان کرد که اعضای کنگره در چهار کمیسیون به مسائلی نظیر سیاست آینده کشاورزی کشور، اعتبارات کشاورزی، تشکیل بانک مرکزی تعاونی، روابط شهر و روستا و نظارت بر قیمت‌ها خواهند پرداخت تا محصولات روستا بدون دخالت واسطه‌ها که سبب گرانی نرخ‌ها شده است، به شهر برسد و محصولات صنعتی شهرها با بهای عادلانه در اختیار زارعان قرار گیرد. او همچنین اظهار کرد، در کنگره نمایندگان اتاق بازرگانی تهران علی‌اکبر خسروشاهی و محمد قریشی به‌عنوان اعضای ثابت و علی‌اصغر پیرزاد، علی خونی و ابوالحسن چایچیان، به‌عنوان اعضای ناظر از طرف اتاق بازرگانی در جلسات کنگره شرکت تعاونی حضور خواهند داشت.
برنامه کنگره کاملا برنامه‌ریزی‌شده بود و تا قبل از موعد، ۳۷۰۰دهقان مدنظر، ۱۸دی در سلطنت‌آباد تهران جمع شدند. ارسنجانی در این روز هم میان کشاورزان رفت و از آنان استقبال کرد و با سخنرانی‌های مهیج خود باعث هیجان و شوق فزاینده آنان شد. ارسنجانی اعلام کرد: «امروز زنجیر اسارت از پای دهقان ایرانی باز شده است. ما باید ثابت کنیم که دهقان ایرانی قادر است خود و زراعت مملکت را اداره کند. از فردا که اولین کنگره دهقانی تشکیل می‌شود، چشم تمام مردم مملکت و نمایندگان سیاسی خارجی به شماست. بعد از گذشت یک‌سال از اجرای قانون اصلاحات ارضی، همه تلاش دولت بر این بود که ثابت کنیم، دهقان ایرانی صاحب لیاقت و هوش و قادر است خود را اداره کند و احتیاج به ارباب بالاسر ندارد. باید رژیم اربابرعیتی نابود و مضمحل شود. مخالفان قانون و منفی‌باف‌ها و ملاکان بزرگ، به‌خصوص در ماه‌های اخیر می‌خواستند ثابت کنند، حالا که زنجیر اسارت از پای دهقان ایرانی باز شده است، دهقان قادر به ادامه زراعت نیست و محصول امسال کم خواهد شد. آنها با این حرف‌ها می‌خواستند روحیه کشاورزان را تضعیف کنند.»
ارسنجانی در این جلسه کشاورزان را توجیه کرد که اقدامی نکنند و چیزی نگویند که مورد ریشخند ملاکان و دیگر گروه‌های مخالف شوند؛ از افزایش محصول خود و بالا رفتن سطح زیر کشت، آزادی و رهایی خود سخن بگویند.
ظاهرا ارسنجانی این سخنان را به دهقانان یادآوری می‌کرد تا فردای آن روز که قرار بود کنگره با سخنرانی شاه آغاز شود، برای خوشامد شاه ابراز کنند. او همچنین در این جلسه از مسائل و مشکلات ماموران اصلاحات و سخت‌کوشی آنان سخن گفت. اینکه در مراغه به سوی هیات ۱۲نفری اعزامی سنگ پرتاب و دنبال آنها سگ آزاد کرده‌اند یا ماموری تمام درآمد خود را قرص و دارو خریده است تا به‌عنوان طبیب بتواند وارد روستا شود. ارسنجانی به دهقانان گفت: ماموران ما در این راه خالصانه تلاش کرده‌اند تا بتوانند جمعیت حداکثری جامعه را از قید بردگی و بندگی رها کنند. حال نوبت شماست که خود را ثابت کنید. در این جلسه همچنین هیات‌رئیسه از میان مسن‌ترین افراد انتخاب شد. عنایت منانلو ۹۳ساله به‌عنوان رئیس، حاجی محمدصادق ۹۰ساله و مشهدی سردار ۸۵ساله به‌عنوان نایب‌رئیس و کریم باریج ۸۰ساله به‌عنوان عضو هیات‌رئیسه انتخاب شدند. در این کنگره علاوه بر ۳۷۰۰دهقانی که عموما اعضای هیات‌مدیره شرکت‌های تعاونی بودند، هیات‌وزیران، مقامات برجسته دولتی، نمایندگان سیاسی خارجی، معاونان و مدیران کل وزارت کشاورزی، رئیس کل سازمان اصلاحات ارضی کشور و اعضای آن به همراه روزنامه‌نگاران و خبرنگاران جراید داخلی و خارجی با لباس‌های شخصی حضور داشتند.
تمام مقدمات کنگره با تلاش ارسنجانی و مهندسان وزارت کشاورزی و سازمان اصلاحات ارضی آماده و مهیا شد. ارسنجانی این افراد را در جلسه ۱۸دی به دیگران معرفی و از زحمات آنان تشکر و قدردانی کرده بود. کنگره ۱۹ دی‌ماه ۱۳۴۱ ساعت ۹ صبح با سخنرانی شاه آغاز شد. کنگره تا ۲۵ دی‌ماه ادامه داشت و جلسات هشت‌‌‌گانه آن طی ۶روز برگزار شد. در تمام جلسات وزیر کشاورزی به عنوان رئیس جلسه حضور داشت و سخنران اصلی بود. در دومین جلسه کنگره دهقانان، به درخواست ارسنجانی برای احترام به «ملک عابدی» شهید راه اصلاحات ارضی یک دقیقه سکوت کردند. در این جلسه، نمایندگان اتحادیه‌های شورای عالی اصناف و سندیکاهای کارگری ایران و «احمد نفیسی» شهردار تهران نیز حضور داشتند.
در ابتدای این جلسه ارسنجانی، اعضای کمیسیون‌های ۶گانه را معرفی و با دهقانان اتمام حجت کرد. او خطاب به نماینده دهقانان اعلام کرد، دهقانان وظیفه دارند برای تثبیت وضع خودشان به دعوت شاه درباره مواد ۶گانه اعلام‌شده شرکت کنند و جواب مثبت بدهند. ارسنجانی به دهقانان گفت: شما می‌دانید که تاکنون ثروت کشور در اختیار ۱۵۰خانواده بود، اجرای قانون اصلاحات ارضی این وضع را عوض کرد، این ۱۵۰خانواده را کنار زد و اجازه داد مملکت به همه افراد این کشور که زحمت می‌کشند، متعلق باشد. در این جلسه، ارسنجانی ضمن تشکر از حضور نماینده کارگران و اصناف گفت: منافع عمومی مردم شهر و روستا به هم گره خورده و مشترک است. این منافع ایجاب می‌کند که شهر و روستا روابطی صمیمانه داشته باشند. در کشور هیچ‌گاه دهقان و کارگر، آزادی عمل نداشته‌اند؛ در روستا «سایه سیاه مالکان بزرگ» و در شهرها هم همیشه عده‌ای اندک تمام کارها را به دست گرفته و مانع فعالیت دیگران بوده‌اند. ارسنجانی وعده داد این کنگره با تشکیل شرکت‌های تعاونی موجب روابط بیشتر شهر و روستا و رفع تمامی تبعیضات خواهد شد. شهردار تهران هم در این جلسه سخنرانی کرد. او ابتدا به نمایندگی از مردم تهران به دهقانان خوشامد گفت و در ادامه به بیان مسائل و مشکلات نظام اربابرعیتی پرداخت و ابراز کرد که شاه با تشکیل کنگره و اعلام لوایح ۶گانه، دین خود را به روستاییان ادا کرده است و حال نوبت آنهاست که از این فرصت استفاده کنند و به لوایح شاه پاسخ مثبت دهند.
جلسات کنگره به طور منظم برگزار شد. هر جلسه در ارتباط با موضوعی بود و در طول جلسات هم کمیسیون‌های تشکیل‌شده نتایج فعالیت‌های خود را بیان می‌کردند. در این کنگره حدنصاب مالکیت مشخص و دهات خرده‌مالکان هم مشمول اصلاحات شد. درباره فروش و قیمت‌گذاری روی محصولات کشاورزی نیز تصمیماتی اتخاذ شد. در یکی از جلسات، دکتر حسن زاهدی، مدیرعامل بانک کشاورزی وعده داد، بعد از تشکیل سازمان تعاون مرکزی تا پنج‌برابر سرمایه‌اش به آن اعتبار داده شود تا به اعضا وام دهد. اساسنامه سازمان مرکزی شرکت‌های تعاونی قرائت شد و وزیر کشاورزی هم پیشنهاد کرد که تمام سرمایه شرکت‌های تعاونی روستایی به وسیله اتحادیه‌ها در اختیار سازمان مرکزی گذاشته شود. امیر پرویز، مدیرکل اقتصاد وزارت کشاورزی هم در یکی از جلسات کنگره، درباره چگونگی کاشت و محصولاتی که باید کشت شود و نحوه کشت آنها صحبت کرد. او هم وعده داد که بعد از تشکیل شرکت‌های تعاونی، کود شیمیایی، وسایل شخم‌زدن و روش‌های خوب آبیاری در اختیار کشاورزان قرار خواهد گرفت.
در یکی از جلسات کنگره درباره توجه به صنایع روستایی و احیای آن مذاکره شد. در این جلسه ارسنجانی با بیان اینکه در اغلب روستاهای ایران کشاورزان سه یا چهار ماه بیکار هستند، اعلام کرد ترتیبی داده شود، زمانی که بشود کشت دو بار در سال را فراهم و از صنایع‌دستی روستایی برای جبران بیکاری کشاورزان استفاده کنند. در این راستا قرار شد شرکت سهامی فرش با برنامه‌ای مورد تایید وزارت کشاورزی کار قالیبافی را از شهرها دور و به دهات منتقل کند.
در جلسه روز دوشنبه ۲۶ دی‌ماه نمایندگانی از کشاورزان مناطق مختلف کشور صحبت کردند و به نمایندگی از کشاورزان منطقه خود آمادگی کشاورزان را برای تایید و تصویب اصول ۶گانه شاه اعلام کردند. در این جلسه به پیشنهاد سید محمد امیریان، یکی از دهقانان فیروزآباد، درخواست شد به شاه لقب «دادگستر» داده شود؛ ولی شاه در پیامی با تشکر از احساسات اعضای کنگره اعلام کرد لقب را نمی‌پذیرد؛ چون اقداماتش برای رفاه حال دهقانان از روی اعتقاداتش بوده است، نه اینکه لقبی به او داده شود. در این جلسه همچنین تصمیم گرفته شد که موسسات انحصاری دولت مانند نفت، دخانیات، سازمان‌های چای و کارخانجات قند که سابقا قراردادهایی با مالکان بسته بودند، در آینده قراردادهای خود را با اتحادیه شرکت‌های تعاونی ببندند. زارعان هم باید محصولات خود را به موسساتی که شرکت‌های تعاونی توصیه می‌کردند، بفروشند. همچنین درباره تجدید سازمان کشاورزی صحبت شد و ارسنجانی اظهار کرد که وزارت کشاورزی به طور کلی تجدید سازمان شود و به‌تدریج که سازمان‌های عمران تشکیل شود، ادارات مختلف کشاورزی تحت کنترل سازمان عمران منطقه عمل کنند. آخرین جلسه کنگره ۲۵ دی ۱۳۴۱ برگزار شد. در این جلسه، ارسنجانی آغاز مرحله دوم اصلاحات ارضی یعنی تقسیم تمام املاک را اعلام کرد و قرار شد از همان تاریخ دیگر رابطه اربابرعیتی وجود نداشته باشد. ارسنجانی اعلام کرد که از این به بعد کارگر کشاورزی داریم، ولی هیچ‌کس دیگر برای ارباب کار نخواهد کرد. همچنین شاه در پیامی اعلام کرد تا ۴۸ساعت بعد از آن تاریخ اساس مالکیت دهقانی تثبیت شود و این وضعیت در سراسر کشور، چه اصلاحات ارضی اجرا شده باشد و چه در حال اجرا باشد، عملی شود. ارسنجانی در جلسه آخر، قطعنامه کنگره را که در هشت‌ماده تنظیم شده بود، قرائت کرد. مفاد قطعنامه عبارت بودند از:
۱) حفظ و حراست اساس رژیم سلطنت مشروطه ایران و اجرای دستورات خیرخواهانه و ترقی‌خواهانه شاه را دهقانان ایران به عهده می‌گیرند و سوگند یاد می‌کنند تا آخرین نفس در راه حفظ اصول قانون اساسی و سلطنت مشروطه ایران فداکاری کنند.
۲) اعضای کنگره به اتفاق آرا اعلام می‌دارند که رعایت حقوق جهانی بشر و امحا و الغای تبعیضات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و هرگونه رژیم بردگی و اسارت اقتصادی دهقانان و سایر هموطنان زحمتکش، وظیفه اول دولت است و اکنون که شاه پرچمدار این مبارزه عظیم انسانی شده است، مجالی برای طفره و تعلل در رعایت این حقوق نیست.
۳) اعضای کنگره به اتفاق آرا تایید کردند که سعادت آینده ملت و تحکیم مبانی استقلال مملکت و اساس حکومت ملی در ایران مستلزم تجدید ساختمان اقتصادی و اجتماعی ملت ایران به نفع طبقات زحمتکش کشور است و طبق گفته شاه، همه ملت ایران باید در سهم خود از مواهب کشور و میهن تاریخی خود منتفع شوند و برای کسب حقوق حقه خویش و دفاع از استقلال وطن در سهم خود جانبازی کنند.
۴) شرکت‌کنندگان در کنگره به اتفاق آرا تصویب کردند که اتفاق و اتحاد دهقانان تمام نقاط میهن شرط نجات و آزادی دهقانان و عامل اصلی پایه‌ریزی جامعه دهقانی آزاد ایران است.
۵) کنگره به اتفاق آرا به دهقانان اعلام می‌دارد که هرچه زودتر و هرچه بیشتر به شرکت‌های تعاونی بپیوندند و با پرداخت سرمایه زیادتر، امکانات جامعه آزاد دهقانی را توسعه بخشند و به سوی بی‌نیازی دهقانان از هر گونه کمک مالی و مادی بشتابند. همچنین کنگره به تمام شرکت‌های تعاونی اعتبار توصیه کرد که هرچه زودتر نوع شرکت‌های خود را تبدیل کنند و به جامعه مقتدر تعاونی روستایی چندجانبه ایران ملحق شوند و بر اقتدارات مالی و معنوی خود و اتحادیه بیفزایند.
۶) اعضای کنگره ملی دهقانان ایران اعلام کرد که سازمان‌های دهقانی باید بر مبنای منافع اقتصادی طبقه دهقانان و کشاورزان کشور پایه‌ریزی شوند؛ بنابراین باید هر گونه تشکیلات ناپایدار سیاسی را که برای انحراف دهقانان ایران از مقاصد اصلی و اهداف مقدس آنان تظاهر می‌کند، از جامعه آزاد وطن خود طرد کنند.
۷) شرکت‌کنندگان در اولین کنگره ملی دهقانان، قوانین ۶گانه‌ای را که شاه در جلسه اول به رای عمومی گذاشت، متفقا تایید و تصویب کرده، شرکت تمام دهقانان را در سراسر کشور به منظور دادن رای موافق به این قوانین -که تثبیت‌کننده آزادی‌ها و حقوق تحصیل‌شده زحمتکشان است - وظیفه ملی هر دهقان ایرانی دانسته و از عموم هموطنان تقاضا می‌کند که در این تصویب ملی با دادن رای موافق شرکت کنند.
۸) کنگره مراتب سپاس‌گزاری خود را از کوشش‌ها و فداکاری بی‌شائبه وزیر کشاورزی در اصلاحات ارضی و توسعه نهضت تعاونی و همچنین از کارکنان وزارت کشاورزی و بانک کشاورزی ایران و کلیه سازمان‌های دولتی که نیروی خود را تا سرحد جانبازی صرف خدمت به جامعه روستایی ایران می‌کنند، اعلام می‌دارد. در آخر هم از وزیر کشاورزی خواسته شد که برای تحکیم مبانی وحدت ملی و تقویت نیروی مادی و معنوی دهقانان ایران کنگره شرکت‌های تعاونی روستایی را همه‌ساله تشکیل دهد. مفاد قطعنامه بسیار هوشمندانه و متفاوت از آن چیزی که هدف اولیه کنگره بود، قرائت شد. این قطعنامه در تمام مفاد خود بر حفظ و صیانت از نظام شاهنشاهی و حضور شاه به عنوان اساس نظام مشروطه تاکید داشت و تنها در بند پنجم آن درباره شرکت‌های تعاونی و ملحق شدن همه کشاورزان به این شرکت‌ها صحبت شده بود؛ در صورتی که دراصل و همان‌طور که ارسنجانی در جمع کشاورزان گیلان اعلام کرده بود، کل این کنگره و برنامه‌های آن درباره شرکت‌های تعاونی و آشناکردن کشاورزان با شیوه‌های جدید کشاورزی بود. در واقع این کنگره برای دولت به مجلسی تبدیل شد که با حضور نماینده دهقانان و کارگران، یعنی نمایندگان اکثریت جامعه، لوایحی را که تاکنون از تصویب آن عاجز مانده بود، این بار با جلب نظر عمده اقشار جامعه و دعوت از آنان به شرکت در رفراندوم به تصویب ملی برساند. در طول تمام جلسات کنگره، سخنرانان و مهمانان از اقشار مختلف که به منظور شرکت در کمیسیون‌های مختلف کشاورزی حضور داشتند، در ابتدای سخنرانی خود بر اصول ۶گانه شاه تاکید می‌کردند و از دهقانان می‌خواستند به آن پاسخ مثبت دهند، سپس به موضوع خاص جلسه می‌پرداختند. در بند ششم این قطعنامه هم به طور صریح از دهقانان حاضر به عنوان نماینده طبقه بزرگ جامعه و عموم ملت ایران خواسته شد به اصول ۶گانه شاه رای مثبت دهند.
این کنگره با برنامه‌های بسیار متنوع و فشرده و سخنرانی‌های متعدد، موجب خستگی و ناراحتی بسیاری از دهقانان شرکت‌کننده هم شد، با این حال آنان در طول جلسات به سخنرانی‌ها و خود ارسنجانی بسیار ابراز احساسات و توجه نشان دادند و در بین جلسات تعدادی از آنان که دچار هیجان شده بودند، به بالای سن رفتند و مصائب و مشکلات خود در نظام اربابرعیتی و تنفر بیش از حدشان از ارباب را بازگو و با ابراز نهایت خوشحالی، از شاه و ارسنجانی تشکر کردند. دهقانان به همراه وزیر در برنامه مصاحبه تلویزیونی هم شرکت کردند. در این مصاحبه ابتدا ارسنجانی گفت: «دهقانان همه باید متحد باشند و به اصول ۶گانه شاه رای مثبت دهند. اگر این اصول رای نیاورد، باز ممکن است همان ۱۵۰نفر رای بیاورند و بگویند تمام این کارهایی که شده باطل است.» ارسنجانی اعلام کرد: «هزار فامیل کذایی و امتیازات آنها با این کنگره از بین رفت. مملکت مال تمام افراد ملت است و اختصاص به هیچ طبقه به‌خصوصی ندارد.»
در این مصاحبه دهقانانی از استان‌های مختلف صحبت کردند که همه صحبتشان درباره اجحافات و ظلم اربابانشان بود.
ارسنجانی همچنین در یکی از مصاحبه‌های خود درباره این کنگره اعلام کرده بود که کار اصلاحات ارضی بدون تشکیل کنگره دهقانی ناقص و ناتمام بود. با تشکیل کنگره، کار اصلاحات تثبیت و راه آن بی‌بازگشت شد و انتظار ملاکان در تغییر دولت و نظر شاه، به پایان رسید. دهقانان شرکت‌کننده هم از تشکیل کنگره بسیار راضی و خشنود بودند و بعضی از آنها اظهار کرده بودند که اصلا به برنامه اصلاحات ارضی باور نداشتند و نمی‌دانستند منظور از آن چیست و با تشکیل کنگره از همه چیز مطلع شدند.
بخشی از مقاله‌‌‌ای به قلم
زینب قنبری‌‌‌نژاد- حبیب‌‌‌الله سعیدی‌‌‌نیا
