مشروطه، انقلاب طبقه متوسط

انقلاب مشروطه استثنایی بر قاعده نیست، یعنی مشابه همه انقلاب‌‌‌ها و مشابه همه نهضت‌‌‌ها و جنبش‌‌‌های سیاسی و اجتماعی، زمینه‌‌‌ها و پیشینه‌‌‌ای دارد. این علل و پیشینه‌‌‌ها معمولا یک مورد نیست، یعنی ما تحولات عمده را مانند انقلاب مشروطه نمی‌توانیم تک‌عاملی ببینیم، بلکه مجموعه‌‌‌ای از عوامل تاثیرگذار بوده‌‌‌اند. به طور کلی این عوامل به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم‌‌‌بندی می‌شود. عوامل داخلی می‌تواند به عوامل فکری، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امثال آن تقسیم شود. از عوامل خارجی، تحولاتی بود که به طور همزمان اتفاق افتاد و در مردم ایران این فکر و اندیشه را ایجاد کرد که می‌توانند تحولاتی صورت دهند، تصور در آن زمان این بود که یک حکومت قدرتمند وجود دارد، پشتیبان آن نیز یک دولت قدرتمند مانند روسیه تزاری است و اساسا این تفکر و اندیشه در مردم ایران نبود که می‌توانند وضع خود را تغییر بدهند یا به وضعیت دیگری برسند. این مساله کم‌کم تغییر کرد چراکه دیدند در شمال، روسیه تزاری قدرتمند که پشتیبان استبداد قاجاری بود، توسط یک کشور آسیایی مثل خودشان شکست خورد، پس گفتند که مانند ژاپنی‌‌‌ها با اتحاد و همبستگی و کارهایی که آنها هم کردند، ما هم می‌توانیم این حکومت را که عامل قدرتی مثل روسیه تزاری است، شکست دهیم.

  در مجموع عوامل خارجی زیادی وجود دارد، اما مهم‌ترین عامل خارجی فکر و اندیشه‌‌‌ای است که به ایران آمد. در جامعه سنتی ایران، حکومت یک مشروعیتی داشت و این اقتدار یک اقتدار سنتی بود. در انقلاب مشروطه و حتی پیش از آن در قیام تنباکو، طبقات و اقشار گوناگون در جامعه ایران شرکت داشتند و در واقع تغییراتی بود که تنها یک طبقه در آن نقش نداشت اما طبقه متوسط بیشترین نقش را داشت. ما دو طبقه متوسط داشتیم؛ یکی طبقه متوسط سنتی بود که از گذشته داشتیم، از جمله پیشه‌وران، قشری از روحانیون و کسبه و اصناف. دیگری طبقه متوسط جدید بود که با تحولات این دوره از جمله تاسیس مدارس و وزارت‌خانه‌ها به صورت افراد تحصیل‌کرده و کارمندان و امثال آن شکل گرفته بود. افرادی که در تحولاتی چون مشروطه یا انقلاب ۵۷ نقش داشتند، عمدتا در شهرها بودند. اگر می‌گوییم که همه مردم در این انقلاب‌ها نقش داشتند واقع قضیه این است که آن کسانی که نقش اساسی را داشتند طبقات شهرنشین در تهران و شهرهای بزرگ بودند و روستاها، ایلات و عشایر آنقدر از وقایع دور بودند که نقش چندانی نداشتند. نقش طبقات شهرنشین به این دلیل بود که هم سواد کافی داشتند تا از روزنامه و کتاب آگاهی‌های لازم را بگیرند و هم اینکه در یک محیط بزرگ در کنار هم بودند که امکان فعالیت‌های جمعی همچون اعتصاب و راهپیمایی‌ها وجود داشت.

به نقل از گفت‌وگویی با دکتر محسن مدیرشانه‌چی، استاد علوم سیاسی