بازارهای سنتی و مال‌ها در خاورمیانه با تاکید بر ایران
ترکیه از این نظر که همسایه ایران است و همچنین پیوندهای تاریخی و مذهبی نزدیکی با ایران دارد، نمونه‌ای ارزشمند است که می‌تواند در فهم شکل‌گیری فرم‌های جدید مراکز خرید در تهران به ما کمک کند. ترکیه از دهه ۱۹۸۰ تغییرات و تحولات فرهنگی و اجتماعی زیادی را تجربه کرده است؛ برای مثال، افزایش درآمد سرانه، بالارفتن سطح تحصیلات، رشد جمعیت شهری، مشارکت بیشتر زنان در بازار کار و... همگی توانسته‌اند عادت‌های مصرفی را تغییر دهند. از نیمه‌های همین دهه است که نخستین مال‌ها در ترکیه آغاز به‌کار می‌کنند و در دهه‌های بعدی به سرعت به رشدشان ادامه می‌دهند، به نحوی که در سال ۲۰۱۵ به رده یازدهم شاخص جهانی توسعه خرده‌فروشی ارتقا می‌یابد. در این سال فضای خرده‌فروشی با ۴/ ۵ درصد رشد به ۱۰ میلیون مترمربع رسیده است. اولین دوره توسعه خرده‌فروشی در ترکیه عمدتا بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ بوده است. در طول این دوره، شاپینگ‌مال‌ها به‌عنوان بخشی از زندگی روزمره در شهرهای بزرگ قد علم کردند. نخستین مرکز خرید در ترکیه در سال ۱۹۸۸ در استانبول افتتاح شد. در دوره دوم که سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ را دربرمی‌گیرد، مال‌ها هم از نظر کمی و هم به لحاظ کیفی در ترکیه رونق گرفتند و با تقاضای فزاینده شهروندان مواجه شدند. علاوه بر توانمندی مالی مردم، این، تبلور فضای مدرن در مال‌ها بود که آنها را به آنجا فرامی‌خواند. در همین دوره، سرمایه‌گذاری در شاپینگ‌مال‌ها به شهرهای کوچک‌تر ترکیه نیز سرایت کرد. سهم سرمایه بین‌المللی نیز در ترکیه بیشتر شد که حکایت از علاقه بیش از پیش سرمایه‌گذاران خارجی به ایجاد و توسعه شاپینگ‌مال‌ها داشت؛ اکنون به‌نظر می‌رسد که دوره سوم آغاز شده است.
از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ سه نوع مرکز خرید در ترکیه پدیدار شد. گروه اول، مراکز خرید پیوسته نامیده می‌شوند که ازنظر اندازه کوچک‌اند (بین ۲۵۰۰ تا ۵۰۰۰ مترمربع) و نزدیک مراکز شهرها جای گرفته‌اند. شاپینگ‌مال‌های گروه دوم یا در حومه‌ها قرار داشته‌اند یا مراکزی بوده‌اند که به شکلی مجزا از محیط پیرامونشان طراحی و ساخته شده‌اند. گروه سوم، کاربری‌های مختلف زمین به شکل ادارات و مکان‌های سرگرمی تا اقامتگاه‌ها و فروشگاه‌های خرده‌فروشی را دربرگرفته‌اند. بیشتر شاپینگ‌مال‌های جدید در گروه سوم جای می‌گیرند: «پروژه‌های دگردیسی شهری» کلان‌مقیاس با مشتریانی که آماده‌اند از آنجا خرید کنند. به همین خاطر این سازه‌ها بسیار آسان‌تر از مراکز خرید نسل اول می‌توانند به حیاتشان ادامه دهند.
طبق گزارش موسسه آمار ترکیه در ژوئن ۲۰۱۱، شمار مراکز خرید فعال و درحال استفاده در ترکیه ۲۷۹ مورد بوده است. استانبول ۱۰۹ مرکز خرید فعال دارد، درحالی‌که این رقم در آنکارا به ۳۷ و در ازمیر به ۱۷ مورد می‌رسد. ۱۱۱۶ مرکز خرید در شهرهای مختلف ترکیه وجود دارد. در همین سال حدود ۳۰ مال در استانبول و ۵۶ مال در دیگر شهرهای ترکیه درحال ساخت بوده‌اند، به‌طوری‌که فاصله بین مراکز خرید در برخی شهرها به کمتر از ۳۰۰ متر رسیده است.
عربستان سعودی به‌عنوان یک کشور اسلامی که مدعی رهبری جهان اسلام است، بی‌شباهت با رقیب خود ترکیه نیست. هریک به نحوی درصدد کسب سروری سیاسی، فرهنگی و مذهبی در جهان اسلام‌اند اما هردو به یک اندازه به شکلی از جامعه مصرفی و توسعه فضاهای تجاری درون شهرهای بزرگ خود دامن زده‌اند. اخیرا در عربستان تحولات فرهنگی معناداری را از سوی حاکمیت سیاسی شاهدیم که به اصلاحات فرهنگی و اجتماعی به‌خصوص در زندگی زنان منجر شده است. بااین حال، تحول فرهنگی زیرپوستی جامعه عربستان از سال‌ها پیش‌تر شروع شده است. یکی از این تغییر و تحولات مهم، افزایش درآمد اقتصادی بوده است که به شکل تغییر در الگوهای خرید از بازارهای سنتی به مراکز مدرن بروز پیدا کرده است. بزرگ ترین بازار خرده‌فروشی در شبه‌جزیره عربستان متعلق به عربستان سعودی است. این کشور همچنان در بخش هایپرمارکت، پیشرو است. افزایش جمعیت، درصد بالای جمعیت جوان و میزان بالای درآمد قابل مصرف آنها، فرصتی مناسب برای رشد بخش خرده‌فروشی فراهم می‌کند. در سال ۲۰۱۴، فضای خرده‌فروشی در عربستان با ۶/ ۵ درصد رشد به ۱/ ۲ میلیون مترمربع رسیده و فروش در این بخش نیز ۴/ ۶ درصد افزایش داشته است. عربستان در رتبه‌بندی شاخص جهانی توسعه خرده‌فروشی سال ۲۰۱۵، جایگاه هفدهم را به دست آورده است. برآورد می‌شود ۵۰ درصد از میزان فروش در بخش خرده‌فروشی، سهم شاپینگ‌مال‌ها باشد. خیزش مال‌ها، روندی جدید در این کشور که حاکمیت سلطنتی دارد به شمار می‌رود.هایپرمارکت‌های بزرگ فراوانی در شهرها قد علم کرده‌اند.
به‌عنوان مثال، ریاض- پایتخت عربستان چیزی نزدیک به- ۱۵۰ واحد مرکز خرید دارد. شمار روزافزون مراکز خرید مدرن و دسترسی به همه جور کالای مصرفی، بخش‌خصوصی را به سرمایه‌گذاری در ساخت و نگهداری تاسیسات مدرنی ترغیب کرده است که تقاضاهای مصرف‌کنندگان را به شکلی بهتر برآورده می‌کنند.
درآمدهای روزافزون و سبک‌های زندگی پرمشغله، فضا را برای حضور مال‌ها در زندگی توده‌های مرفه آماده کرده است. علاوه براین، چون ماهیت جامعه عربستان طوری است که فرصت‌های تفریح و سرگرمی محدودی در اختیار شهروندانش می‌گذارد، سعودی‌ها و جمعیت بزرگ غیربومی لزوما به قصد خرید واقعی، مشتری مال‌ها نمی‌شوند، بلکه غالبا به آنجا می‌روند تا با آشنایان دیداری تازه کنند و ویترین‌ها را دید بزنند.
بعد از ترکیه و عربستان، باید به امارات متحده عربی به‌عنوان یکی از کشورهای مقصد گردشگری خرید اشاره کنیم. در سال ۲۰۱۴ امارات ازنظر شاخص جهانی توسعه خرده‌فروشی در رتبه چهارم قرار داشته اما در سال ۲۰۱۵ به‌خاطر ورود تازه‌واردان به این رتبه‌بندی، سه پله سقوط کرده و در رتبه هفتم جای گرفته است. بااین حال، رشد بازار خرده‌فروشی در امارات ادامه دارد و با ۷ درصد رشد در سال ۲۰۱۴، به ۶/ ۱ میلیون مترمربع رسیده است و با رشد فروش ۶ درصدی به ۹/ ۷۰ میلیارد دلار می‌رسد. دبی بزرگ‌ترین مقصد گردشگری، خرده‌فروشی در منطقه شورای همکاری خلیج‌فارس به‌شمار می‌آید. دبی بیش از هر چیز به اغواکردن گردشگران به خرید شناخته شده است. این شهر بیش از ۷۰ مرکز خرید ازجمله هفتمین مرکز خرید بزرگ جهان یعنی دبی مال را در خود جای داده است.
از مقاله‌ای به قلم عباس کاظمی و معصومه احمدی
