شرح متفاوت فیرحی در کتاب در آستانه تجدد

کتاب تنبیه‌الامه مرحوم نائینی، اگر نگوییم بی‌نظیر، دست‌کم در تاریخ تشیع و در فقه سیاسی شیعه، کم‌نظیر است. آنچه در این کتاب آمده، فارع از نظام مشروطه سلطنتی است و بیشتر درباره عناصر و مؤلفه‌های سیاسی اسلام سخن گفته و آن را با قلم فقیهانه تبیین کرده و با مدل‌های دیگر نظام سیاسی هم تطبیق‌پذیر است. به همین دلیل، باید شروح مختلفی بر آن نوشته شود.

سبک آقای دکتر فیرحی در کتاب «آستانه تجدد»، سبکی است که خلاف انتظار من بود و تصور من این بود که سبک دیگری داشته باشند. معتقدم شرح دیگری بر این کتاب لازم است. کسی باید آستین همت بالا بزند و این کتاب را به ادبیات امروز بازنویسی کند؛ بدون اینکه چیزی از آن بکاهد یا به آن اضافه کند؛ کأن مرحوم نائینی بخواهد این کتاب را امروز بنویسد. ممکن است حجم کتاب در این بازنویسی، به‌دلیل ایجاز متن اصلی و کاربرد کلمات فنی، دو یا سه‌برابر شود.

آیا مرحوم نائینی از عبدالرحمن کواکبی تاثیر پذیرفته است؟

۱- واژه‌های دشوار کتاب نائینی، در همان حاشیه توضیح داده شده است. ارزش این کار وقتی روشن می‌شود که می‌بینیم خیلی از واژه‌ها را تا به کتاب لغت مراجعه نکنیم روشن نمی‌شود.

۲- استفاده از آثار فقهی و اصولی خود مرحوم نائینی برای نشان‌دادن مقصود ایشان در کتاب و بیان مبانی فقهی و اصولی وی.

۳- استفاده از منابع وسیع دیگر فقهی و اصولی در تبیین مبانی فکری فقهای شیعه. این کار کمک می‌کند خواننده این کتاب بتواند مراد نائینی را دریابد.

۴- بررسی دقیق از میزان تاثیرپذیری مرحوم نائینی از عبدالرحمن کواکبی. گرچه این مساله هنوز مورد قیل و قال است و کسانی که درباره مرحوم نائینی کتاب نوشته‌اند، درباره آن اظهارنظر کرده‌اند، دکتر فیرحی در خاتمه کتاب- در بخش استبداد- فرازهایی از کواکبی نقل کرده است تا نشان دهد نائینی در این مساله تحت‌تاثیر کواکبی بوده است. این کار در خور تحسین است.

۵. مرحوم نائینی، کتاب تنبیه‌الامه را در دفاع از مشروطه و ناظر به علمای مشروعه‌خواه نوشته و پاسخی است به آثاری از جمله «حرمت مشروطه» و «تذکره‌الغافل» که به نجف ارسال می‌شده؛ به همین دلیل، بخش‌های مهمی از این کتاب، پاسخ به استدلال‌های شیخ فضل‌اﷲ نوری در کتاب «حرمت مشروطه» است. در کتاب «آستانه تجدد» اشاره شده که عبارات مرحوم نائینی، پاسخ به کدام عبارت «حرمت مشروطه» است. با این کار خواننده از مراجعه به متن شیخ‌فضل‌اﷲ نوری بی‌نیاز می‌شود.

۶. آقای فیرحی همه چاپ‌های تنبیه الامه را ملاحظه کرده و در بین چاپ‌های مختلف، تشخیص داده که چاپ بوستان کتاب [به تصحیح ورعی]، اصح نسخه‌هاست و آن را مبنای کار قرار داده ‌است. بعد از چاپ بوستان کتاب، چاپ‌ها و تصحیح‌ها و تحقیق‌های دیگری هم صورت گرفته، اما هنوز نقایصی در آنها هست و مقابله‌ای که در این چاپ صورت گرفته، در آنها نیست.

باز هم تکرار می‌کنم اهمیت شرح دکتر فیرحی بر تنبیه‌الامه را کسی که با تنبیه‌الامه مانوس نباشد، درک نخواهد کرد. زحمت زیادی برای این شرح کشیده شده است.

- بخشی از سخنرانی سید جواد ورعی در «نشست نقد و بررسی کتاب «آستانه تجدد» که اردیبهشت ۱۳۹۵ در موسسه فهیم قم برگزار شد.