نمایه سیاست استبدادی در دوره قاجار
به قول سیدجمال در نامه‌ای که برای ملکه ویکتوریا می‌نویسد هیچ قانونی شاه و درباریان را محدود نمی‌کرد و آنان هرگونه که می‌خواستند با رعایا رفتار می‌کردند (محیط طباطبایی: ۱۳۵۰، ۲۴۱ـ۲۱۶). مردم برای دریافت هر نوع خدمتی از جانب حکومت مبلغی پرداخت می‌کردند. تنها سربازان بودند که حقوق می‌گرفتند. پرداخت به آنان نیز کم بود و اغلب با تاخیر انجام می‌گرفت. آنان هم هر کجا دستشان می‌رسید از مردم مبالغی دریافت می‌کردند (محیط طباطبایی: ۱۳۵۰، ۲۴۱ـ۲۲۲). ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۱۳ ه.ق (۱۲۷۵ ه.ش) توسط میرزا رضای‌کرمانی به قتل رسید. میرزا رضای‌کرمانی به‌عنوان خدمتگزار، با پاسپورت شیخ ابوالقاسم برادر شیخ‌احمد روحی داماد صبح ازل جانشین علی‌محمد باب و رهبر گروهی از بابیان از ترکیه وارد ایران شده بود (کرمانی: ۱۳۶۲، ۱۴). با توجه به سابقه سوء قصد قبلی بابیان به‌جان ناصرالدین‌شاه، دامادان صبح ازل (میرزا آقاخان کرمانی و شیخ‌احمد روحی) و خبیرالملک از ترکیه به ایران آورده شده در تبریز به قتل رسیدند. در ۱۸ خرداد ۱۳۱۳ ه.ق مظفرالدین‌شاه وارد پایتخت شد و با گرفتن یک وام از بانک شاهنشاهی که هزینه تاج‌گذاری او را تامین کرد به تخت نشست (امین‌الدوله: ۱۳۵۴، ۲۲۲). حکومت به علت ولخرجی‌های ناصرالدین‌شاه و سوءمدیریت نخست وزیرش، امین‌السلطان، از ضعف مالی رنج می‌برد.
به عقیده آلگار این ضعف مالی ریشه اصلی ناآرامی‌ها در دوره مظفرالدین‌شاه بود (۲۲۲ ,.۱۹۸۰ imp:Algar). سیاست شاه و دولت دریافت وام از دیگر کشورها برای برطرف کردن این ضعف بود. در مقابل این وام‌ها واگذاری درآمد گمرکات کشور و امتیاز‌هایی نظیر جاده جلفا- تبریز- قزوین- تهران (تیموری: ۱۳۶۳، ۳۸۶)، کشور را بیش از پیش در اختیار بیگانگان قرار می‌داد. در سال ۱۳۱۸ ه.ق (۱۲۷۹ ه.ش) مبلغ ۵/ ۲۲ میلیون روبل از طرف روسیه به حکومت ایران وام داده شد که بهره‌اش ۵ درصد بود و می‌بایست درمدت ۷۵ سال بازپرداخت شود. این وام صرف پرداخت مبلغ۵۰۰ هزار پوند غرامت لغو قرارداد توتون و تنباکو به بانک شاهنشاهی شد و بقیه پول صرف سفر شاه و همراهانش به اروپا شد (کسروی: ۱۳۵۷، ۲۵ـ۲۴). دومین وام به مبلغ ۱۰ میلیون روبل از روسیه به تامین هزینه دومین سفر‌شاه و همراهانش در تابستان سال ۱۳۲۰ ه.ق (۱۲۸۱ ه.ش) به اروپا اختصاص یافت. به این ترتیب نفوذ روسیه بر دولت رو به افزایش بود.
دولت انگلستان هم به رقابت با روسیه در تلاش بود امتیازاتی بگیرد و از نظر نفوذ بر دربار از روسیه عقب نیفتد. نهضت تنباکو نشان داد که پرقدرت‌ترین مخالف حکومت روحانیت است. از این‌رو بعد از آن دولت سعی کرد علما را در تصمیم‌گیری‌های سیاسی بیش از پیش مداخله دهد. روحانیون نیز کاملا با درگیر شدن در امور سیاسی موافق بودند. گرچه از نظر آلگار «برتری که علما در اعتراض به قرارداد تنباکو به‌دست آوردند به سرعت و در یک حرکت جدی برای تضعیف سلسله قاجار به‌کار گرفته نشد بلکه به‌نظر می‌رسد حتی نوعی همکاری بین علما و دولت به‌وجود آمد» (۲۲۱ ,.۱۹۸۰ imp:Algar). با توجه به بی‌ثباتی نظام سیاسی، مظفرالدین‌شاه مجبور شد در طول مدت ۷ سال ۵ مرتبه نخست وزیران خویش را تعویض کند. در اولین سال سلطنت مظفرالدین‌شاه در ۱۳۱۳ ه.ق (۳ آذر ۱۲۷۵) عبدالحسین فرمانفرما به‌جای امین‌السلطان نخست وزیر شد (امین‌الدوله: ۱۳۵۴، ۲۲۸). این نخست وزیر سیاست‌های نخست‌وزیر قبلی را ادامه داد. جلسات هیات‌دولت با حضور نمایندگان علما تشکیل می‌شد. گر چه حداکثر نظراتشان در مورد عزل و نصب حکمرانان ایالات و دیگر کارکنان به‌کار گرفته می‌شد (امین‌الدوله: ۱۳۵۴، ۲۲۸).
فرمانفرما بیش از یک سال دوام نیاورد. در اواخر سال ۱۲۷۶ (رجب ۱۳۱۴) امین‌الدوله به نخست وزیری منصوب شد (کسروی: ۱۳۵۷، ۱۲۴). او با مداخله علما در امور سیاسی مخالف بود و برای کوتاه کردن دست آنان از امور آموزشی انجمن معارف را تشکیل داد. با تشویق او مدرسه ابتدایی رشدیه در تهران تاسیس شد (کسروی: ۱۳۵۷ ,۱۲۴ ,۲۲۴.۱۹۸۰ imp:Algar). امین‌الدوله انتشار روزنامه‌ها را نیز تشویق کرد و در زمان او تعداد آنها افزایش یافت. همچنین او تلاش بسیار برای اصلاح بودجه حکومت به خرج داد. در این مورد مقرری محدودی برای شاه و دیگر اعضای دربار تعیین کرد (کرمانی: ۱۳۶۲، ۱۲۶ـ۱۲۴). استخدام سه نفر بلژیکی که در راس آنان نوز قرار داشت درسال ۱۳۱۶ ه.ق (۱۲۷۷ ه.ش) توسط او انجام گرفت. امین‌الدوله نوز را برای نوسازی گمرکات کشور به‌عنوان رئیس آنجا منصوب کرد. عوارض جدید گمرکی وضع شد. به علت فشارهای امین‌السلطان، نخست وزیر اسبق، بسیاری از درباریان و علما، او در ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه.ق استعفا داد و امین‌السلطان به‌جای او منصوب شد (امین‌الدوله: ۱۳۵۴، ۲۷۳).
ارسال نظر