درگذشت مجتهد مشروطه‌خواه

محمدحسین میرزاحسین نائینی، مجتهد بزرگ شیعه و از رهبران انقلاب مشروطه ۲۳ مرداد ۱۳۱۵ ه.ش در نجف چشم بر جهان فروبست. مشهورترین کتاب او که اثری تعیین‌کننده بر جریان فکری و فقهی مشروطه داشته است «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» است.

 انگیزه نائینی از نگارش این اثر، دفاع از مبانی حکومت مشروطه و نقد و نفی نظام استبدادی، شاهنشاهی و به تعبیر خود او «ملوکانه» بوده است. در این اثر، مطالب مهمی درخصوص شیوه حکومت‌داری و جایگاه فقیه در نظام حاکمیت بیان شده است که به خوبی نمایانگر آثار و اندیشه‌های نائینی در مساله فقه سیاسی شیعه است. ملامحمدکاظم خراسانی، معروف به «آخوند خراسانی» از جمله افرادی است که بر این کتاب تقریظ نوشته است. ایشان ابتدا دوگونه روش حکومتی را مورد اشاره قرار می‌دهند که عبارت است از سلطنت ملوکانه که همان نظام شاهنشاهی و استبدادی است و سلطنت ولایتیه که در آن سلطنت محدود به ایفای وظایف و حفظ مصالح نوعی جامعه است و قدرت حاکم به همان میزان محدود و مقید است. در این روش حکومت آحاد مردم در تمام شئون حکومت با شخص حاکم به یک میزان شریک هستند و به تعبیر بهتر، شخص حاکم، زمام حکومت را به رسم امانت از سایرین به ودیعت گرفته است. براساس این اندیشه، متصدیان امور همگی امانتدارانی از سوی مردم هستند و نه مالک و مخدوم. به تصریح نائینی، در این شیوه حکومتی مسوولان و متصدیان امور نسبت به وظیفه امانتداری خود مورد سوال مردم بوده و در صورت کوچک‌ترین تجاوز و ستمی، مورد مواخذه واقع خواهند شد و «تمام افراد اهل مملکت به اقتضای مشارکت و مساواتشان در قوا و حقوق، بر مواخذه و سوال و اعتراض، قادر و ایمن و در اظهار اعتراض خود آزاد» خواهند بود.