استخراج نام حکام ایالات، ولایات و شهرهای ایران در دوره کریم‌خان‌زند و بررسی آنها نشان می‌دهد که وی در دوران حکومت خویش سعی کرده است تا به تدریج از پایگاه سنتی ایلی و اتکا به نیروهای ایلی در اداره کشور فاصله گرفته و پایگاه قدرتمند جدیدی مبتنی بر عناصر ممتاز محلی و شهری در دولت خود ایجاد کند. وی تلاش کرد چیدمان جدیدی در کنار ساختار سنتی ایلی تاسیس کند و با اتکا به نیرو‌های جدید، تعادلی در ساختمان اداری کشور ایجاد کرد تا دایره اقتدار سیاسی خویش را گسترش دهد. اگرچه کریم‌خان با حمایت ایلات و قبایل متعدد غرب و شمال‌غرب ایران توانست بر مدعیان اصلی قدرت غلبه کند و اگرچه نیروها، خویشاوندان و متحدان ایلی او بعضا به مدت کوتاهی به حکومت یک شهر یا ایالتی گمارده شدند؛ اما به سرعت افراد ممتاز محلی جایگزین آنها شده و به این ترتیب عناصر ایلی عمدتا در سازمان لشکری به‌کار گرفته شدند. در کنار سازمان لشکری و ارتش، نیروهای دیوانی و شهری و نخبگان محلی، سازمان اداری دولت کریم‌خان‌زند را شکل دادند. این نیروهایی که نظم اجتماعی جدید با آنها پا گرفت در بخش‌های اداری، اقتصادی و سیاسی و نیز حکومت ایالات و ولایات به‌کار گرفته شدند و به بخش قدرتمندی در ساختار دولت زندیه تبدیل شدند.

بنابراین دولت از شکل ایلی به ساختار غیرایلی و دیوانی در اداره کشور گرایش پیدا کرد. البته وکیل به تمامی از ساختار ایلی و متحدان ایلی خویش روی برنتافت و در دستگاه و سازمان نظامی خود از روسا و برجستگان ایل زند و ایلات متحد زندیه سود جست. در واقع ضمن کنترل وفاداری ایلات و عشایر و راضی ساختن آنها، ساختار دولت را به سوی عناصر غیرایلی و دیوانی سوق داد. از همان نخستین روزهای استقرار دولت خود، برای تثبیت قدرت خویش در شهرها و ایالات اقدام به تعیین عمال و نمایندگی دولت مرکزی کرد و به گزارش رستم‌الحکما او علاوه بر حاکم شهر که معمولا از شخصیت‌های ممتاز محلی بود، برای هرشهری وزیر، مستوفی، محصص و کلانتر و نقیب و محتسب و... تعیین کرد. این افراد وظیفه اداره شهر، کنترل نظم و امنیت عمومی و اخذ مالیات را بر عهده داشتند. به دستور وکیل دفاتر دیوانی نادری مبنای داد و ستد معاملات قرار گرفت.

منبع: بخشی از مقاله «ملاحظاتی درباره ساختار دولت و شیوه حکومت کریم‌خان‌زند»، نوشته دکتر عباس قدیمی‌قیداری.

اخبار مرتبط