افتادن گیلان به‌دست مغولان

قطب‌الدین شیرازی مولف کتاب «دره التاج لغره الدباج» می‌نویسد در دوره استیلای مغول دوازده شهر ولایت گیلان هر یک امیری مستقل داشتند. حافظ ابرو نیز به همین نکته اشاره کرده که هرگوشه از گیلانات فرمانروایی مستقل داشته است. این فرمانروایان پیوسته با یکدیگر در زدوخورد و کشمکش بودند اما هیچ‌یک از آنان برای دفاع از خاک گیلان در برابر تجاوز بیگانگان تردیدی به خود راه نمی‌داد. در زمان حمله مغول به ایران سلطان محمد خوارزمشاه که از فرار به بغداد انصراف حاصل کرده بود عازم قلعه سرجاهان شد و از آنجا به گیلان پناه برد زیرا این خطه از تعرض مغولان مصون بود. سالوک (صعلوک)، که امیری از امرای گیلان بود خوارزمشاه را با احترام پذیرفت و از او خواست که در گیلان بماند اما او پس از یک هفته اقامت نزد سالوک عازم رستمدار شد. این ناحیه نیز که جزو گیلان بود و یکی از امرای محلی بر آن حکمفرمایی می‌کرد از تعرض مغول در امان بود ولی خوارزمشاه در آنجا نیز بیش از چند روزی نماند و به جزیره آبسکون رفت و در این جزیره به خواری جان سپرد. اغلب مورخان از جمله صاحب تاریخ الفی، مولف روضه‌الصفا و بسیاری دیگر نوشته‌اند که گیلان در دوره تسلط مغول‌ها بر ایران آزادی و استقلال خود را حفظ کرد و حتی در برخوردهایی که در مرز گیلان رخ داد امرای محلی بسیاری از سپاهیان مغول را از بین بردند.

تا زمان الجایتو که به نام سلطان محمد خدابنده یا خربنده معروف شد هیچ‌یک از سرداران مغول بر گیلان دست نیافت. بعضی از وقایع‌نگاران عهد مغول مدعی شده‌اند که هلاکو بر گیلان مسلط شد و گیلانیان را ناگزیر ساخت تا استحکامات سمیران، وثیقه استقلال قومی خویش را از میان بردارند ولی این ادعا درست نیست و مندرجات مآخذ معتبر موید نادرستی آن است. مولف روضه‌الصفا می‌نویسد: «پیش از الجایتو سلطان، از اولاد چنگیزخان هرکه بر ولایت ایران استیلا یافته به‌واسطه راه‌های سخت و بیشه‌های پردرخت مطلقا تعرض به مملکت گیلان نکرد.» قطب‌الدین شیرازی در همین زمینه می‌نویسد: «گیلانات در تمام دوره استیلای مغول از دستبرد سلطنت ایلخانی در امان مانده بود... چون نوبت سلطنت به الجایتو رسید...»

شهاب‌الدین عبدالله بن عبدالرشید معروف به حافظ ابرو که از مورخان بزرگ عهد تیموری است و آثارش از معتبرترین کتب تاریخ و جغرافیاست، می‌نویسد: «از آن وقت باز که پادشاهان چنگیزخانی ممالک ایران‌زمین مسخر گردانید و تختگاه در نواحی عراقین و آذربایجان مقرر ساخت و ییلاق و قشلاق در آن حدود گذرانید با وجود قرب و جوار و دنو دیار به سبب راه‌های سخت و بیشه‌های پردرخت از امرای مغول هیچ‌کس بر مملکت گیلانات حکم نکرده بود و حکام این مملکت خود را از خدمتکاری و باج‌گذاردن مستغنی می‌دانستند. چون ممالک بر الجایتو سلطان مقرر شد خواست که بر طریقه سلطان غازان لشکر به جانب مصر برد، گفت جمعی بر در خانه، حکم ما نشنوند، ما را لشکر به مملکتی دیگر بردن مناسب نباشد.»