پرچم ایران از گذشته تاکنون

در سال ۹۷۶ میلادی که غزنویان با شکست دادن سامانیان، زمام امور را به دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی دستور داد تا نقش ماه را روی پرچم خود که رنگ زمینه آن سیاه بود زردوزی کنند. سپس در سال ۱۰۳۱ میلادی سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شکار، دستور داد تا نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود. هنگامی‌که دولت صفویه روی کار آمد و تشیع را مذهب رسمی کشور قرار داد، تصویر شیر و خورشید به‌عنوان دو علامت آشنا روی سکه‌ها، پارچه‌ها و پرچم‌ها ظاهر شد. در دوران حکومت این سلسله که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حکومت کردند، ظاهرا در دوران سلطنت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول، پرچم کشور نقش شیر و خورشید نداشت. در مورد انتخاب نقش شیر و خورشید روی پرچم ایران تاریخ‌پژوهان معتقدند که شیر از گذشته نماد دلاوری و قدرت، نشانه ماه مرداد (اسد) بوده و در آیین مهرپرستی ایرانیان قدیم پدیده خورشید مقدس محسوب می‌شده است. بنابراین ترجیح دادند که نقش شیر و خورشید بر پرچم کشور طراحی شود.

پرچم صفویان به شکل مثلث و از پارچه‌های گران‌قیمت با رنگ‌های مختلف بود و پرچم اصلی کشور سه گوش و شبیه به دم چلچله بود که فردی عالی‌رتبه با سمت «علمدار باشی» آن را حمل می‌کرد. در عهد افشاریه، نادرشاه که مردی خودساخته بود، توانست با تلاش زیاد، ایران را از حکومت ملوک‌الطوایفی نجات دهد و بار دیگر مردم را یکپارچه و متحد سازد. در این دوره پرچم کشور از ابریشم سرخ و زرد درست می‌شد و روی آن تصویر شیر و خورشید وجود داشت. در عهد این سلسله نادر دو پرچم سلطنتی داشت: یکی به‌صورت نوارهای قرمز، آبی، سفید و زرد بود و در آن، تزیینات دیگر به کار نرفته بود. او از به کاربردن رنگ سبز که رنگ ویژه حکومت صفویه بود، به‌شدت پرهیز می‌کرد.

با روی کار آمدن سلسله قاجار و آغاز سلطنت آقامحمدخان چند تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم ایران داده شد، یکی اینکه شکل آن برای نخستین‌بار از شکل سه گوش به چهارگوش تغییر کرد و دیگر اینکه آقامحمدخان به دلیل دشمنی که با نادرشاه داشت، در تهیه پرچم فقط از رنگ قرمز استفاده کرد و به رسم معمول تصویر شیر و خورشید را روی آن طراحی کرد. با این تفاوت که برای نخستین‌بار شمشیری در دست شیر قرار داده شد. میرزا تقی‌خان امیرکبیر چون دلبستگی ویژه‌ای به نادرشاه داشت، با آغاز صدارتش همان رنگ‌های پرچم نادر را پذیرفت؛ اما دستور داد که شکل پرچم مستطیل باشد. با پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس، نمایندگان کشور در مجلس اول و دوم به کار تدوین قانون اساسی و متمم آن پرداختند و در اصل پنجم متمم قانون اساسی، رنگ رسمی پرچم کشور را سبز، سفید و قرمز با علامت شیر و خورشید تعیین کردند؛ اما سر شیر شبیه تصویر صورت یک زن بود.

با روی کار آمدن حکومت پهلوی و آغاز سلطنت رضاخان، استفاده از این طرح همچنان ادامه یافت اما شیر چهره نر به خود گرفت و تا پیروزی انقلاب اسلامی بدون تغییر باقی ماند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نشان پرچم (شیر و خورشید) جای خود را به طرحی شبیه کلمه «الله» داد که مانند لاله سرخی است که از خون شهیدان انقلاب سربرآورده و چهار قسمت آن شبیه به هلال ماه و قسمت میانی یادآور شمشیر به نشانه قدرت و ایستادگی ملت مسلمان است و مجموعا کلمه توحید «لااله‌الاالله» را تشکیل می‌دهد. همچنین عبارت «الله اکبر» ۲۲ بار در حاشیه پایین نوار سبز رنگ و در حاشیه بالای نوار قرمز رنگ تکرار شده که نماد ۲۲ بهمن است.

منبع: اسماعیل نساجی، «درآمدی بر تاریخ پرچم و پرچمداری»، مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، ۱۳۹۱.