فرش‌بافی در مشهد

شروع فرش‌بافی در مشهد مقدس با توجه به اسناد و مدارک موجود احتمالا در عصر صفویان بوده و سنت‌های پایه‌گذاری شده در بافت، طراحی و رنگرزی تا دوران معاصر ادامه یافته است. گسترش پایتخت و شهرها در عصر صفویان، نیاز به قالی را بیشتر و فرش‌بافی را به یکی از رشته‌های مهم اقتصادی تبدیل کرده بود. مراکز مهم قالی‌بافی در عصر صفویان، علاوه بر تبریز، شهرهای همدان، شوشتر، کاشان و هرات بوده است. شهرت فرش‌های خراسان به حدی بوده که در زمان شاه سلیمان صفوی از مجموع بیست و یک کاروانسرای مهم اصفهان یک کاروانسرا مخصوص فرش‌های خراسان و هرات بوده است. تاریخ شروع فرش‌بافی در مشهد، پس از انقراض سلسله صفویه به درستی مشخص نیست، در برخی از منابع آمده با توجه به اینکه مشهد پایتخت ایران در عصر افشاریان بوده، احتمالا نادرشاه رأسا اقدام به احیای صنعت قالی‌بافی در خراسان کرده است.

از اوایل دوران قاجار، شواهد کمی در مورد قالی‌بافی موجود است گویا در این دوران، خراسان در مقام مرکزی معتبر، باقی مانده بود. در برخی آثار آمده که در اواخر دهه۱۱۹۴/۱۷۸۰ ق، فرش‌هایی در خراسان بافته می‌شده که متن آنها زرباف بوده است. گزارش‌های کمپانی هند شرقی در ۱۷۹۰/۱۲۰۵ ق، حکایت از رونق دوباره فرش‌بافی در مشهد می‌دهند؛ فرش‌هایی که به‌خاطر تابناکی رنگ‌ها و برتری نقش موردتوجه اروپاییان بوده است. همچنین اولیویه در سفرنامه خو د که در سال ۱۷۹۶ م/ ۱۲۱۰ ق تالیف کرده، به قالی‌های خراسانی اشاره کرده است. چند سال بعد و در ۱۸۰۱/۲۱۵ق سر جان ملکم در گزارش سری، برای رئیس هیات‌مدیره کمپانی هند شرقی می‌نویسد که در اغلب شهرهای خراسان بزرگ، فرش‌بافته می‌شده است او همچنین در ۱۸۲۶/۱۲۴۲ق اطلاعات با ارزشی همراه با جزئیات در مورد بازرگانی فرش در مراکز سنتی همچون هرات و نواحی ترکمن‌نشین خراسان آورده است. احتمالا این قالی‌ها، در کارگاه‌های مشهد بافته شده‌اند؛ زیرا موسیو فریه در سفرنامه خود می‌نویسد که در این بلده، قالی‌های خوب و شال‌های شبیه به شال کشمیری نسج می‌شود.

منبع: حسین کندلو، «بازشناسی فرش مشهد در عصر قاجار»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ۱۳۹۵