تجارت روسیه و انگلیس با ایران در زمان ناصرالدین شاه

تجارت روسیه با ایران بسیار عقب‌مانده بود. متاعی که از ممالک ایران برای فروش به خاک روسیه وارد می‌شد خیلی زیادتر از امتعه و مال‌التجاره‌ای بود که از ممالک روسیه به ایران می‌آمد. همه ساله از ممالک ایران قریب به شش میلیون منات ابریشم، پنبه و خشکبار به خاک روسیه وارد می‌شد و در مقابل آن مال‌التجاره‌ای که از روسیه به ایران می‌رفت چهارمیلیون منات برآورد می‌شد که سالانه دو میلیون منات پول روسیه در داخل ایران می‌ماند. اما تجارت انگلستان در این زمان(۱۳۰۷ق) در ایران ترقی بیشتری پیداکرده بود.

چنانچه براساس اطلاعات موجود، سالانه نزدیک به پنج میلیون و نیم منات مال‌التجاره به خاک ایران وارد شده و در مقابل آن تنها دو میلیون و نیم منات مال‌التجاره از ایران به انگلستان صادر می‌شد. از این رو، مشخص است، تنخواهی که سالانه به‌صورت نقدی از ممالک روسیه به ایران می‌آمد و مبلغی نیز از ایران بدان منضم می‌شده به انگلستان برمی‌گشت. باید در نظر داشت که یکی از علل عقب ماندن تجارت روسیه از ممالک ایران، اعتنا نداشتن روس‌ها به رونق و ترقی تجارت بود. چون روسیه نیازمند به محصولاتی بود که از ایران به آنجا سرازیر می‌شد. اما انگلستان به‌واسطه در اختیار داشتن هندوستان و سایر مستملکات خود از آن محصولات بی‌نیاز بود. علاوه براین، انگلیسی‌ها در تلاش بودند با صنایع و تولیدات خود، از احتیاج به خارجه بی‌نیاز شوند، ولی در مملکت روسیه کار برعکس این بود و به این مسائل توجه چندانی نمی‌شد.

منبع: روزنامه اختر، دوشنبه ۵ محرم ۱۳۰۷/  ۲ سپتامبر ۱۸۸۹: س ۱۶، ش ۱، ص ۷. به نقل از تاریخ‌پژوهی.