سرنخ‌هایی از پیشینه چاپ نزد مسلمانان
اینک تنها به قصد گذاشتن سرنخ‌هایی برای پیگیری داستان پیشینه چاپ در نزد مسلمانان، یادداشتی از جفری راپر را به همراه منابعش در اختیار می‌گذارم. باشد که دیگران پیگیر آن باشند. دکتر جفری راپر، مشاور بین‌المللی کتاب‌شناسی و کتابخانه است و با موسسه مطالعات تمدن‌های مسلمان در لندن و سایر نهادهای علمی همکاری دارد. در دانشگاه دورام و دانشگاه آمریکایی قاهره درس خوانده است، از ۲۰۰۳-۱۹۸۲ رئیس واحد کتاب‌شناسی اسلامی در دانشگاه کمبریج و سردبیر ایندکس ایسلامیکوس (index Islamicus) است که عمده‌ترین کتاب‌شناسی جامع و ابزار جست‌وجو برای مقالات نشریات در تمام جنبه‌های اسلام و جهان اسلام است. او همچنین دبیر بنیاد جهانی بررسی نسخه‌های خطی اسلامی الفرقان، رئیس کمیته کتابخانه‌های خاورمیانه (MELCOM- انگلستان) و نویسنده آثار مرجع مختلف بوده است. او درباره کتاب‌شناسی و تاریخ چاپ و نشر در جهان اسلام تحقیق کرده، نوشته و سخنرانی و نمایشگاه‌هایی در مورد این موضوع در دانشگاه کمبریج، کتابخانه و موزه گوتنبرگ ماینس برگزار کرده است.
چاپ مسلمانان قبل از گوتنبرگ
جفری راپر
اغلب نام هنرور آلمانی سده پانزدهم، یوهانس گوتنبرگ اهل ماینس، با اختراع هنر و صنعت چاپ اعتبار می‌یابد. شکی نیست که صنعت چاپ، تحولی بزرگ در ارتباطات انسانی و انباشت دانش به‌وجود آورد، اما واقعا این اختراع در سده پانزدهم در اروپا اتفاق افتاد؟
به‌نظر می‌رسد گوتنبرگ نخستین کسی باشد که دستگاه چاپ را ساخته است، اما اندیشه چاپ – یعنی تولید نسخه‌های متعدد از یک متن با انتقال آن از یک سطح محکم به سطوح نرم اثرپذیر (به‌خصوص کاغذ)- بسیار قدیمی‌تر است. چینی‌ها در اوایل سده چهارم میلادی این کار را انجام داده بودند و قدیمی‌ترین متن شناخته‌شده چاپی تاریخ‌دار، متعلق به سال ۸۶۸ است. این متن سوترای درخشان، ترجمه‌ای چینی از متنی بودایی است که در حال حاضر در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود. کمتر می‌دانیم که کمی بیش از صد سال بعد از آن، مسلمانان نیز متونی از جمله بخش‌هایی از قرآن را چاپ کردند. آنان هنر و صنعت کاغذسازی چینی را دریافتند و به‌طور گسترده‌ای در سرزمین‌های مسلمان پراکنده کردند که منجر به رشد عمده‌ای در تولید متون دست‌نوشته شده است.
اما یک نوع متن، هواداران گسترده‌ای داشت: این مجموعه شخصی بود از دعا، طلسمات، گزیده‌های قرآن و اسماء الحسنی (نام‌های زیبای خدا)، که تقاضای زیادی در میان مسلمانان از غنی و فقیر و باسواد و بی‌سواد داشت. آنها به‌خصوص به‌عنوان تعویذ (رفع چشم زخم) مورد استفاده قرار می‌گرفت که اغلب لوله شده و در غلافی بود؛ بنابراین در مصر عصر فاطمی، این متون را در نوارهای کاغذی و در نسخه‌های متعدد تهیه می‌کردند. تعدادی از آنها توسط باستان‌شناسان در کاوش‌های فسطاط (قاهره قدیم) به‌دست آمده و می‌توان برای آنها تاریخ سده ۱۰ را تعیین کرد. نمونه‌های دیگر از جا‌های مختلف در مصر، که در آن آب و هوای خشک به حفظ آنها کمک کرده به دست آمده‌اند.
سبک خط عربی استفاده‌شده در آنها، چیزی بین خط کوفی متاخر و نسخ کتیبه‌ای و انواع خطوطی است که در عصر مملوکان (سده ۱۳ تا ۱۶میلادی) به کار می‌رفت. یک نمونه خوب متاخر روی کاغذ ایتالیایی واترمارک‌دار از سده پانزدهم چاپ شده است؛ بنابراین چاپ به دست مسلمانان حدود پانصد سال ادامه داشت. ما نمی‌دانیم که آیا ممکن است این فعالیت بر اندیشه چاپ در اروپا تاثیر گذاشته باشد. هیچ مدرکی وجود ندارد، اما با توجه به نخستین نمونه‌های چاپ کلیشه‌ای اروپایی این احتمال را نمی‌توان رد کرد. حتی پیشنهاد شده است که کلمه ایتالیایی تاروچی (tarocchi)، به معنی کارت‌های تاروت (که جزو نخستین آثار چاپ کلیشه‌ای در اروپاست)، ممکن است از واژه عربی طرش (tarsh) مشتق شده باشد، اما این نظریه بسیار سهل‌انگارانه است و شواهد بیشتری لازم است که بتوان آن را پذیرفت. برخی از این اسناد چاپ‌شده، طرح‌هایی کاملا پیچیده، سرلوح‌ها، خطاطی، حروف متقاطع، شکل‌های هندسی، هلال‌ها و استفاده از رنگ را نشان می‌دهند و تنوع فراوانی از انواع خط دارند.
حدود ۶۰ نمونه از این قطعه عربی چاپ شده در کتابخانه‌ها و موزه‌های اروپا و آمریکا و تعداد نامشخصی در خود مصر به جای مانده است. یک نمونه در یک مجموعه خصوصی، ممکن است در افغانستان یا ایران تولید شده باشد، جایی که از منابع تاریخی درمی‌یابیم که پول کاغذی نیز در دوره مغولان در آنجا چاپ شده بود. اشارات تاریخی یا ادبی کمی به تولید متون چاپ‌شده وجود دارد: در اشعار عربی از سده‌های ۱۰ و ۱۴ به استفاده از طرش برای تولید نسخه از تعویذ اشاره شده است. پیشنهاد شده که این واژه غیرکلاسیک عربی برای صفحات قلع با حروف برجسته یا حکاکی برجسته، به‌کار می‌رفته که برای چاپ استفاده می‌شده است، اما این امکان نیز وجود دارد که به سبک چینی بلوک چوبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. هنوز در تکنیک دقیق این کار شک وجود دارد. تردیدی نیست که مسلمانان از پنج سده قبل از گوتنبرگ، تمرین هنر و صنعت چاپ می‌کرده‌اند.
ارسال نظر