بقایای پرتغالی‌ها در خلیج‌فارس

قلعه پرتغالی‌ها ژوئن سال ۱۵۰۷ میلادی به فرمان «آلفونسو آلبوکرک» دریانورد پرتغالی در ضلع شمالی جزیره قشم و در ساحل دریای خلیج‌فارس احداث شد. آلبوکرک، جزایر دهانه خلیج‌فارس را تصرف کرده و از این طریق بر راه بازرگانی دریایی بین هند و اروپا تسلط یافت. چیرگی پرتغالی‌ها براین آبراه مهم دریایی ۱۱۰ سال طول کشید. در این مدت آنها به ساختن دژها و استحکاماتی پرداختند که از آن جمله می‌توان به دژهای هرمز، قشم و لارک اشاره کرد. سرانجام در سال ۱۶۲۳ میلادی این قلعه و دیگر پایگاه‌ها در دهانه خلیج‌فارس به تصرف لشکر امام‌قلی‌خان یکی از سرداران صفوی درآمد. قلعه پرتغالی‌های قشم شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سربازخانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. احسان یغمایی این قلعه را در سال ۷۸ از زیرخاک بیرون آورد. این باستان‌شناس تا بهار ۱۳۷۹ در این قلعه به انجام کاوش پرداخت. در آبان ۱۳۸۷ نیز در پی حفاری‌های شرکت برق در محدوده ۵۰۰ متری قلعه پرتغالی‌ها، تونل قدیمی متصل به این قلعه در شهر قشم، کشف شد. این تونل که به قلعه پرتغالی‌ها متصل است، راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی و همچنین مکان نگهداری مهمات نظامی آنان بوده است. این تونل تا محدوده میدان سعدی شهر قشم به طول حدود سه کیلومتر ادامه دارد.

استعمار پرتغالی‌ها

پس از تشکیل امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول) در سال ۴۵۳ توسط ترکان و از بین رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری بین آسیا و اروپا با مشکل مواجه شد. از سوی دیگر رقابت بین تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای گرانقیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه‌های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که منجر به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشور‌های مسلمان به‌ویژه ایران و هند شد. در طول قرن پانزدهم پرتغالی‌ها بیش از همه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند، از این‌رو ناوگان‌های متعددی را به همراه دریانوردانی چون «واسکو دوگاما»، «بارتولو مئو دیاس» و «پرودی کویلیان» برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند.

قبل از آمدن پرتغالی‌ها، تجارت دریایی مشرق در دست اعراب عمان و یمن بود، پرتغالی‌ها این تجارت را به زور از دست آنان گرفته و به مدت چند قرن در اختیار داشتند. در سال ۱۵۰۶ آلفونسو آلبوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج‌فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل، پادشاه پرتغال طرح خود را برای اشغال جزایر خلیج‌فارس ارائه و به تصویب رساند. «آلفونسو آلبوکرک» چندسال بعد برای اولین‌بار به جزیره هرمز وارد شد، حاکم جزیره را تحت‌فشار قرار داده و مجبور به پرداخت خراج به پرتغالی‌ها کرد.

وی در سال ۱۵۱۴مجددا به هرمز حمله کرد و جزیره را به تصرف کامل خود درآورد و سیف‌الدین حاکم هرمز را به صورت امیر خراج‌گذار پرتغال در راس حکومت هرمز گذاشت. پرتغالی‌ها مرتب بر میزان خراج هرمز می‌افزودند به‌طوری‌که میزان آن از ۱۵ هزار به یک صد هزار سرافین رسید. در این دوره، از هرمز به‌عنوان شهری زیبا، پررونق، مرفه و آسوده یاد شده است. تسلط پرتغالی‌ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان‌بار بود. در همین زمان آلبوکرک دژی مستحکم در ساحل هرمز بنا کرد. این دژ به «قلعه پرتغالی‌ها» معروف است. در پی حملات متعدد پرتغالی‌ها به جزیره هرمز پیمان‌نامه‌ای بین ایران و پرتغال بسته شد.

براساس این پیمان ایران هرمز را به‌عنوان مستعمره پرتغال به رسمیت شناخت. این تسلط بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه‌عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه‌عباس به رهبری امام‌قلی‌خان در ۱۶۲۳ و به کمک انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از هرمز بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز جزیره هرمز به زیر کشیدند. در ۱۶۶۰ قشون عمان، مسقط را متصرف شدند. به این ترتیب مهم‌ترین سنگر پرتغالی‌ها در دریای عمان از دست آنان خارج شد و به این ترتیب سلطه پرتغالی‌ها بر منطقه خلیج‌فارس پس از ۱۵۰ سال خاتمه یافت. در حقیقت می‌توان این‌گونه گفت که در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی، پرتغالی‌ها از دلمشغولی وی برای مبارزه با عثمانی‌ها در شمال غرب کشور استفاده کرده و در آب‌های خلیج‌فارس اعلام موجودیت کردند. استعمارگران پس از آنکه بخش‌هایی از جزایر خلیج‌فارس را به اشغال خود درآوردند، قلعه‌هایی ساختند که امروز بخشی از آنها به دست ما رسیده است. در میان این مجموعه قلعه در جنوب ایران، قلعه‌های پرتغالی در هرمز، قشم و چابهار از بقیه معروف‌تر هستند.

- بخشی از یک مقاله به قلم حجت بهاری

بقایای پرتغالی‌ها در خلیج‌فارس