نخستین معمار از غرب برگشته

درمیان گروه محصلان اعزامی به اروپا (در سال ۱۸۵۷ م)، که عمدتا دانشجویان دارالفنون بودند شخصی به نام میرزا مهدی‌خان‏ نیز حضور داشت. او طی هشت سال اقامت در فرانسه با اخذ دیپلم دبیرستان و دیپلم مهندسی از اکل سانترال(Ecole Centrale) با تخصص در رشته معماری در سال ۱۸۶۴ م راهی میهن شد. میرزا مهدی خان در تهران سال‏ها سرگردان بود و دوران بسیار مشکلی را گذراند تا اینکه با کمک استاد محمد معمار قمی و حاج ابوالحسن معمار باشی مامور تهیه قسمتی از نقشه‏‌های مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان شد. طرح تعدادی از ساختمان‏های دولت‌مندان عصر را نیز به میرزا مهدی خان شقاقی که به لقب‏ ممتحن‌الدوله مفتخر شده بود نسبت می‏دهند. با میرزا رضای مهندس باشی‏ و سپس میرزا مهدی‌خان،که هردو تحت تاثیر اصول و قواعد حرفه‏ای‏ دنیای غرب بودند، حرفه طراحی معماری از حرفه معمار سازنده بنا جدا می‏شود.

ممتحن‌الدوله در آثار خود عناصری از معماری اروپایی را دخالت داد. یکی‏ از رهاوردهای او که با استقبال فراوان روبه رو شد طرح سرسراهای بزرگ و پلکان‏های باز به سبک اروپایی بود که جای راهروها و پله ‌های بسته معماری سنتی را می‏گرفت. از این رو در سال ۱۸۸۵ م، محمودخان‏ ناصرالملک، وزیر خارجه وقت،تهیه طرح پله‏ای شبیه پله کاخ‏ «باکینگهام‏ پالاس‏»را به او سفارش داد! معماری دوره قاجار،که در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی در دنباله‌روی از معماری سنتی قرون گذشته به تدریج به کیفیت پایین‏تری رسیده بود، درنیمه دوم همان قرن یکسره آسیب‌پذیر شد. به علت ارتباط با دنیای‏ غرب و گرایش زمان، معماری این دوره به آسانی تحت تاثیر معماری‏ اروپایی قرار گرفت که از راه روسیه و قفقاز و ترکیه از شمال و خلیج‌فارس و‏ بوشهر از جنوب، به ایران رسیده بود. معمارهای معروف محلی نیز تا حدی طرز فکر و سلیقه تازه را دنبال کردند. یکی از این امکانات تازه که سیمای اغلب‏ شهرهای بزرگ ایران را تغییر داد پوشش ساختمان‏ها با داربست چوبی و شیروانی بود که جای بام‏های طاقی و گنبدی را می‏گرفت. علی‌محمد خان‏ معمارباشی، یکی از معماران معروف این دوره است که طرح ساختمان‏های‏ صاحبقرانیه، سلطنت‌آباد و عشرت‌آباد را به او نسبت می‏دهند و در آثارش‏ آمیزش معماری سنتی با معماری غربی به چشم می‏خورد.

به نقل از مقاله «دوران صد ساله تجدد در شهرسازی و معماری ایران»، رضا مقتدر همایون