نگاهی به صنعت فولاد در کشورهای منطقه خلیج فارس

رضا زائر حیدری کارشناس بازار فولاد در سال گذشته میلادی در مجموع ۲۶ میلون تن فولاد در چهار کشور منطقه خلیج فارس یعنی جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی تولید شد که از این مقدار حدود ۱۵ میلیون تن به ایران و مقدار باقیمانده به سه کشور عربی اختصاص داشت. میزان تولید فولاد در ایران از مجموع سه کشور دیگر بیشتر بوده با این حال توسعه صنعت فولاد در هر چهار کشور سریع است.

۱. از نظر نقاط مشترک می‌توان گفت که صنعت فولاد در این چهار کشور بسیار به هم نزدیک هستند. همه آنها بر اساس تولید آهن اسفنجی توسعه یافته‌اند، به عبارت دیگر همه آنها عمدتا از گاز طبیعی جهت احیای سنگ‌آهن استفاده می‌کنند (به جز ذوب‌آهن اصفهان که از زغالسنگ در فرآیندهای تولیدی بهره می‌برد) همه آنها با چالش جدی آب روبه‌رو هستند و تمامی آنها به بازار داخلی خود به شدت وابسته‌اند.

۲. با وجود پایین بودن سطح درآمد در ایران متاسفانه نمی‌توانیم بگوییم که نیروی کار در ایران ارزانتر از سه کشور دیگر است؛ چرا که این کشورها از نیروهای خارجی استفاده می‌کنند و از سوی دیگر به دلیل تکنولوژی مورد استفاده، بازدهی نیروی انسانی در آنجا بسیار بیشتر از ایران است. البته رفتار با نیروهای خارجی در این کشورها به نظر چندان منصفانه نمی‌رسد اما این موضوع در میان شیوخ عرب خریداری ندارد.

۳. از سوی دیگر هزینه انرژی در این گروه شرکت‌ها بسیار پایین و میزان آن نیز به جز امارات متحده عربی نامحدود است. هیچ یک از کارخانه‌های فولاد در کشور‌های فوق دغدغه انرژی ندارد. اما در ایران با وجود منابع عظیم گاز، انرژی هنوز یکی از چالش‌های توسعه فولاد است.

۴. کارخانه‌های فولاد در کشور‌های عربی از نظر لجستیکی در موقعیت‌های بسیار مناسب قرار دارند که این موضوع هزینه‌های حمل را کاهش می‌دهد. در ایران مکان یابی بعضی از صنایع با اهداف غیراقتصادی صورت گرفته که هزینه‌های لجستیکی به تدریج به یک چالش جدی برای صنعت فولاد تبدیل می‌شود. متاسفانه تنها طی چند سال اخیر است که به مکان یابی مناسب جهت صنایع فولاد توجه شده است.

۵. فولادسازان سه کشور امارات متحده عربی، عربستان سعودی و قطر از حمایت نامحدود دولت برخوردارند. به عنوان مثال شرکت فولاد قطر می‌تواند واردات یک کالا را تایید کند یا آن را متوقف سازد. برای این کشورها فولاد تنها یک کالا نیست بلکه جنبه ملی دارد. همان‌گونه که مثلا شرکت‌های هواپیمایی در این منطقه تنها یک سرمایه‌گذاری اقتصادی به شمار نمی‌آید. اما در ایران طی سال‌های اخیر برخی تصمیمات دولت حتی نقش بازدارنده را در توسعه این صنعت ایفا کرده است.

۶. سرانه تولید فولاد ایران و عربستان سعودی تقریبا برابر (حدود ۲۰۰ کیلوگرم / هر نفر از جمعیت) است. قطر از بالاترین تولید سرانه فولاد برخوردار است، (حدود ۱۲۰۰ کیلوگرم/هر نفر که با این حال از مصرف سرانه این کشور فاصله دارد) تولید سرانه امارات متحده عربی نیز حدود ۶۰۰ کیلوگرم به ازای هر نفر است که در این کشور نیز تا این زمان میان تولید و مصرف فاصله وجود دارد. موتور توسعه صنعت فولاد در هر چهار کشور افزایش نیاز ملی به فولاد بوده است و این روند در آینده نیز ادامه خواهد داشت.

صنعت فولاد در کشور‌های خلیج فارس با دو چالش عمده روبه‌رو است:

آب: کارخانه‌های فولاد ایران در نزدیکی منابع آب ساخته شده‌اند اما این آب به تدریج کمتر و کمتر شده است. در حال حاضر یکی از مشکلات این صنعت در ایران کاهش مصرف آب است. هرچند کارخانه‌های جنوب خلیج فارس از ابتدا با هدف کاهش مصرف آب ساخته شده‌اند در اغلب سیستم‌های خنک‌کننده از گاز به جای آب استفاده می‌شود و تقریبا همه آب مورد استفاده بازیابی می‌شود. به‌طور کلی آب صنایع فولاد در جنوب خلیج فارس از طریق فرآیند نمک‌زدایی آب دریا تامین می‌شود که با توجه به هزینه پایین انرژی و قرار گرفتن در کنار دریا پر‌هزینه نیست. در آینده در صورتی که کارخانه‌های ایرانی بخواهند از آب دریا استفاده کنند (که چندان هم دور از تصور نیست) علاوه‌بر هزینه نمک‌زدایی، هزینه انتقال این آب به مناطق مصرف نیز به این شرکت‌ها تحمیل می‌شود.

مواد اولیه: تمام واحد‌های فولاد خلیج فارس از گاز طبیعی به عنوان ماده احیاکننده استفاده می‌کنند بنابراین نیازی به واردات زغال‌سنگ در این کشورها وجود ندارد. سنگ‌آهن مورد نیاز از کشور‌های برزیل (که در بحرین به گندله تبدیل می‌شود)، سوئد و استرالیا تامین می‌شود. هزینه جابه‌جایی مواد در این گروه از شرکت‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی پایین است. قراضه مورد نیاز از اروپا و آمریکا وارد می‌شود. لازم به ذکر است چرخه فولاد- قراضه- فولاد در این کشورها به دلیل شرایط آب و هوایی و همچنین الگوی مصرف بسیار بالاتر از ایران است. ایران تنها کشور در منطقه خلیج فارس است که تولید‌کننده و حتی صادر‌کننده سنگ‌آهن به شمار می‌رود با این حال مواد اولیه برای ما هم یک چالش است البته با ابعادی دیگر.

بزرگ‌ترین مجتمع تولید‌کننده فولاد در منطقه خلیج فارس مجتمع فولاد مبارکه است. فولاد خوزستان و ذوب‌آهن اصفهان نیز تولید‌کنندگان مهم این منطقه هستند. در جنوب خلیج فارس سه شرکت الحدید عربستان سعودی، امارات استیل از امارات متحده عربی و قطر استیل از پادشاهی کوچک قطر، بزرگ ترین واحد‌های فولادی به شمار می‌آیند.

در این میان موضوعی که در مورد صنایع فولاد جنوب خلیج فارس باید در نظر داشت این است که با وجود اینکه در شرایط فعلی تولید این شرکت‌ها بالا نیست اما از بالاترین پتانسیل رشد این صنعت در جهان برخوردارند. به عبارت دیگر هیچ محدودیتی در شرایط کنونی برای توسعه صنعت فولاد در منطقه جنوب خلیج فارس وجود ندارد.

صنایع فولاد قطر

پادشاهی قطر کشور کوچکی است با آرزوهای بزرگ. میزان مصرف فولاد در قطر حدود ۳میلیون تن در سال تخمین زده می‌شود، به عبارت دیگر با وجود اینکه این کشور هنوز یک کشور صنعتی به شمار نمی‌رود اما میزان سرانه مصرف فولاد در این کشور تنها در بخش ساختمان تقریبا ۱۴برابر مصرف سرانه ایران در شرایط رونق اقتصادی در بخش ساختمان است. هرچند مصرف محصولات فولادی در صنایع نفت و گاز به دلیل واردات قطعات فولادی توسط پیمانکاران خارجی به راحتی قابل محاسبه نیست.

در شرایط فعلی حجم عمده مصرف داخلی کشور قطر محصولات ساختمانی بوده، اما به دلیل توسعه صنایع در این کشور بازار محصولات تخت نیز در حال گسترش است. همان‌گونه که اشاره شد حجم بسیار بالایی از فولادهای خاص و معمولی به صورت تخت در تاسیسات دریایی این کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد که در حال حاضر توسط پیمانکاران به‌طور مستقیم وارد و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

عمده تولید فولاد قطر توسط قطر استیل یا کاسکو (Qasco) تولید می‌شود. تولید فولاد قطر در حال حاضر ۲ میلیون و ۱۴۰ هزار تن فولاد خام است که تقریبا نیمی از آن به میلگرد تبدیل می‌شود.

کاسکو یک شرکت با مالکیت ۱۰۰ درصد دولتی و با حمایت نامحدود دولت این کشور است. تعداد پرسنل این شرکت ۱۶۵۰ نفر یک مجموعه کامل محسوب می‌شود که از سنگ‌آهن تا محصول نهایی را در اختیار دارد. کاسکو از تکنولوژی میدرکس نیپون استیل ژاپن و مورگان آمریکا استفاده می‌کند.

موضوعی که در مورد قطر استیل و همچنین دیگر واحد‌های بزرگ فولادی در جنوب خلیج‌فارس قابل ذکر است این است که این شرکت تنها یک تولید‌کننده نیست بلکه تعیین سیاست‌های توسعه ، واردات محصول نهایی مشابه و حتی قیمت گذاری مواد قراضه در این کشور به طور غیررسمی به‌عهده این شرکت است یا حداقل نقش مهمی در آن ایفا می‌کند.

به‌عنوان مثال با توجه به اینکه در شرایط کنونی تولیدات کاسکو جوابگوی نیاز این کشور نیست بخشی از نیاز کشور توسط این شرکت وارد می‌شود و با پلاک قطر استیل به فروش می‌رسد.

استاندارد فولاد در بازار خلیج‌فارس

همه محصولاتی که در بازار‌های جنوب خلیج‌فارس عرضه می‌شود باید دارای گواهی‌نامه‌ معتبر جهانی باشند. استانداردهای مورد قبول صنایع ساختمانی در این کشور‌ها بالاتر از ایران است. متاسفانه استاندارد فولاد‌های ساختمانی در ایران عقب‌تر از بسیاری از کشورها است.

و نگاهی به آینده

صنایع فولاد منطقه خلیج فارس سه راهبرد کلی را دنبال می‌کنند:

۱. تامین نیاز کشور‌ها و خودکفایی: با وجود سابقه طولانی و انرژی ارزان هیچ یک از کشور‌های منطقه تا کنون به خودکفایی در تامین فولاد مورد نیاز نرسیده‌اند، بنابراین توسعه فولاد در منطقه خلیج فارس در آینده نیز ادامه دارد.

۲. افزایش تولید محصولات تخت: صنایع فولاد خلیج فارس به جز عربستان سعودی، بیشتر به سمت تولید محصولات ساختمانی تمایل دارد تا صنعتی.

۳. تولید ریل و مقاطع سنگین: هیچ یک از کشور‌های منطقه خلیج فارس به تولید ریل نمی‌پردازند. همچنین با وجود توسعه صنعت ساختمان در این منطقه تنها یک شرکت مقاطع سنگین فولادی تولید می‌کند. به نظر می‌رسد در آینده افزایش تولید محصولات ساده متوقف و بخشی از ظرفیت منطقه به تولید مقاطع سنگین فولادی اختصاص خواهد یافت.