راهبرد تنوعبخشی برای مقابله با بحران انرژی
گزارش «چشمانداز جهانی انرژی ۲۰۲۵» آژانس بینالمللی انرژی، انتخابهای دشوار و فرصتهای پیشروی دولتها را ترسیم میکند. این گزارش سه مسیر متفاوت را برای آینده محتمل انرژی نشان میدهد؛ مسیرهایی که قرار نیست پیشبینی قطعی آینده باشند، بلکه چشماندازهای محتملی هستند که نشان میدهند تصمیمگیریها در سیاستگذاری، سرمایهگذاری و فناوری چه پیامدهایی برای امنیت انرژی، هزینه تامین و سطح انتشار گازهای گلخانهای خواهد داشت. نکته برجسته در همه سناریوها این است که نیاز جهان به خدمات انرژی در دهههای آینده از حملونقل و گرمایش و سرمایش گرفته تا روشنایی، مصرف خانگی و صنعتی و تقاضای رو بهرشد برای داده و خدمات مرتبط با هوشمصنوعی بیشتر خواهد شد.
حکمرانی انرژی در اقتصادهای نوظهور
نقش اقتصادهای نوظهور نیز در این چشمانداز پررنگتر شدهاست. اقتصادهایی مانند هند، کشورهای جنوبشرقی آسیا و نیز بسیاری از کشورها در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین در سالهای آتی نقش موثرتری در شکلدهی پویایی بازارهای انرژی خواهند داشت. این کشورها عملا نقش چین را بهعنوان موتور اصلی رشد تقاضای انرژی به ارث میبرند؛ کشوری که از سال ۲۰۱۰ تاکنون مسوول نیمی از رشد جهانی تقاضای نفت و گاز و ۶۰درصد رشد تقاضای برق بودهاست، هرچند کشور دیگری مسیر پرمصرف و پرشتاب انرژی مانند چین را تکرار نخواهد کرد.
در میانه این تحولات، ریسکهای سنتی مربوط به امنیت عرضه نفت و گاز، بهویژه در زنجیره تامین مواد معدنی حیاتی، بهدلیل تمرکز بالای بازار با آسیبپذیریهای تازهای همراه شدهاست. چین بهعنوان پالایشکننده اصلی ۱۹ مورد از ۲۰ ماده معدنی راهبردی مرتبط با انرژی شناخته میشود و حدود ۷۰درصد سهم بازار را در اختیار دارد. این مواد معدنی برای شبکههای برق، باتریها و خودروهای برقی نقش کلیدی دارند و همچنین در تراشههای هوش مصنوعی، موتورهای جت، سامانههای دفاعی و دیگر صنایع راهبردی اهمیت حیاتی پیدا میکنند. از سال ۲۰۲۰ تاکنون، تمرکز جغرافیایی در پالایش تمامی مواد معدنی کلیدی افزایشیافته و این روند بهویژه در مورد نیکل و کبالت شدت یافتهاست. تحلیل پروژههای اعلامشده جدید نشان میدهد که معکوسکردن این روند کند خواهد بود و نیازمند اقدام قویتر دولتها است.
فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بینالمللی انرژی، معتقداست که در دهههای اخیر، هیچ مقطعی وجود نداشته که تنشهای امنیت انرژی همزمان به این تعداد سوخت و فناوری مربوط شود. او تاکید میکند که این موقعیت نیازمند همان روحیه و تمرکزی است که دولتها پس از شوک نفتی ۱۹۷۳ هنگام تاسیس آژانس بینالمللی انرژی از خود نشان دادند. با قرارگرفتن امنیت انرژی در مرکز توجه دولتها، لازم است واکنشها، همافزاییها و موازنههایی که با اهداف دیگر (از جمله مقرونبهصرفهبودن، دسترسی، رقابتپذیری و تغییرات اقلیمی) ایجاد میشود، در نظر گرفته شود. سناریوهای چشمانداز جهانی انرژی (WEO) نقاط تصمیمگیری کلیدی را روشن میکنند و چارچوبی برای بحث مبتنی بر شواهد و دادههای قابلاتکا فراهم میسازند.
موتور محرک اقتصادهای مدرن
برق در قلب اقتصادهای مدرن قرار دارد و در همه سناریوهای چشمانداز جهانی انرژی ۲۰۲۵، تقاضای برق بسیار سریعتر از مصرف کلی انرژی رشد میکند. سرمایهگذاران نیز به این روند واکنش نشان دادهاند: اکنون نصف سرمایهگذاری جهانی انرژی مربوط به تولید برق است. هرچند فعلا برق تنها ۲۰درصد از مصرف نهایی انرژی جهان را تشکیل میدهد، اما منبع کلیدی انرژی برای بخشهایی است که بیش از ۴۰درصد تولید اقتصادی جهانی را شامل میشوند و همچنین منبع اصلی انرژی در اکثر خانوارها محسوب میشود. مدیر اجرایی آژانس بینالمللی انرژی در همین راستا گفت: «ما سال گذشته اعلام کردیم که جهان با سرعت وارد عصر برق میشود و امروز کاملا روشن است که این عصر فرا رسیده است.» برخلاف روند یک دهه گذشته، رشد مصرف برق دیگر محدود به اقتصادهای در حال توسعه نیست.
رشد شتابان تقاضا از سوی مراکز داده و هوشمصنوعی مصرف برق را در اقتصادهای پیشرفته نیز بهشدت افزایش داده است. سرمایهگذاری جهانی در مراکز داده انتظار میرود در سال ۲۰۲۵ به ۵۸۰میلیارد دلار برسد؛ رقمی که از سرمایهگذاری ۵۴۰میلیارد دلاری در تامین نفت جهانی پیشی میگیرد. یکی از مسائل محوری برای امنیت انرژی در عصر برق، سرعت توسعه شبکههای جدید، ذخیرهسازها و دیگر منابع انعطافپذیری در سیستمهای قدرت است. در حال حاضر، برخی از این بخشها عقبتر از سایر بخشها هستند: سرمایهگذاری در تولید برق از سال ۲۰۱۵ حدود ۷۰درصد رشد کرده، اما هزینهکرد سالانه برای شبکهها کمتر از نصف این سرعت افزایش یافتهاست.
چشمانداز انرژیهای سبز
در همه سناریوهای چشمانداز جهانی انرژی، انرژیهای تجدیدپذیر (بهویژه خورشیدی) سریعتر از هر منبع اصلی دیگر رشد میکنند. تحلیل جدید ارائهشده در گزارش امسال نشان میدهد تا سال ۲۰۳۵، ۸۰درصد رشد جهانی مصرف انرژی در مناطقی رخ خواهد داد که از تابش خورشیدی باکیفیت بالا برخوردارند. نکته مشترک دیگر در سناریوها، بازگشت توجه به انرژی هستهای است؛ سرمایهگذاری در نیروگاههای بزرگ سنتی و همچنین طراحیهای جدید از جمله رآکتورهای کوچک ماژولار رو به افزایش است. پس از بیش از دو دهه رکود، ظرفیت برق هستهای جهان تا سال ۲۰۳۵ دستکم یکسوم رشد خواهد کرد.
آینده فسیلیها
تمام سناریوهای آژانس انرژی نشان میدهند که در کوتاهمدت، عرضه جهانی نفت و گاز کافی است. بازار نفت نیز همین موضوع را منعکس میکند: شکنندگی ژئوپلیتیک کنونی در کنار قیمتهای ۶۰ تا ۶۵ دلار در هر بشکه قرارگرفتهاست. انتظار میرود بازار گاز طبیعی نیز با بهرهبرداری از پروژههای جدید گاز طبیعی مایع (LNG) بهزودی تسهیل شود. تصمیمات نهایی سرمایهگذاری برای پروژههای جدید گاز طبیعی مایع در سال ۲۰۲۵ جهش داشته و ظرفیت صادرات سالانه حدود ۳۰۰میلیارد مترمکعب گاز طبیعی مایعشده قرار است تا سال ۲۰۳۰ به بهرهبرداری برسد؛ به این ترتیب عرضه جهانی گاز طبیعی مایع حدود ۵۰درصد افزایش خواهد یافت. حدود نیمی از این ظرفیت جدید در ایالات متحده و ۲۰درصد در قطر ساخته خواهدشد. این گزارش همچنین نشان میدهد که تقاضای گاز طبیعی صعودی پیشبینی خواهد ماند.
گزارش هشدار میدهد که بهبود نسبی وضعیت بازارهای نفت و گاز در کوتاهمدت، نباید موجب غفلت و اطمینان بیش از حد به این بازارها شود.هر دو بازار همچنان نسبت به ریسکهای ژئوپلیتیک آسیبپذیرند و اگر بهدلیل سیاستهای ضعیفتر گذار انرژی یا قیمتهای پایینتر، رشد تقاضا سریعتر شود، حاشیه اطمینان موجود بهسرعت تحلیل خواهد رفت.
حوزههای کلیدی چشمانداز آژانس انرژی
در دو حوزه کلیدی که همیشه در تحلیلهای چشمانداز انرژی موردتوجه بودهاند، دسترسی همگانی به انرژی و تغییرات اقلیمی است که اکنون جهان از اهداف تعیینشده عقب ماندهاست. حدود ۷۳۰میلیون نفر همچنان بدون برق زندگی میکنند و نزدیک به ۲میلیارد نفر از روشهای پختوپز ناسالم و خطرناک استفاده میکنند. سناریوی جدید ۲۰۲۵ مسیر کشور به کشور برای دستیابی بهدسترسی جهانی به برق تا سال ۲۰۳۵ و دسترسی به پختوپز پاک تا سال ۲۰۴۰ را ترسیم میکند؛ مسیری که در آن گاز مایع پروپان–بوتان (LPG) بیشترین نقش را دارد. با افزایش ریسکهای اقلیمی، همه سناریوهای امسال نشان میدهند که جهان از سطح گرمایش ۱.۵درجه سانتیگراد فراتر خواهد رفت، حتی در سناریوهایی که کاهش انتشارها بسیار سریع است. بخش انرژی باید خود را برای ریسکهای ناشی از دماهای بالاتر آماده کند، اما هنوز امکان جلوگیری از بدترین پیامدهای اقلیمی وجود دارد.
سناریوی بهروزرسانیشده که جهان را تا میانه قرن به انتشار خالص صفر میرساند، سطح گرمایش را در بلندمدت به زیر ۱.۵درجه بازمیگرداند. همزمان، سیستمهای انرژی در سراسر جهان با اثرات تغییرات اقلیمی دستوپنجه نرم میکنند؛ واقعیتی که نیاز به تقویت تابآوری در برابر ریسکهای فزاینده ناشی از شرایط آبوهوایی، حملات سایبری و سایر تهدیدها را برجسته میکند. دادههای جدید بررسیشده در گزارش امسال نشان میدهد که اختلالات در زیرساختهای حیاتی انرژی در سال ۲۰۲۳ بیش از ۲۰۰میلیون خانوار را در سراسر جهان تحتتاثیر قرار داده است. خطوط برق بیشترین آسیبپذیری را داشتهاند، بهطوریکه حدود ۸۵درصد از این اختلالات مربوط به آسیب به شبکههای انتقال و توزیع بودهاست.
