تایم‌لاین اختلال اینترنت در ۱۴۰۲
دنیای اقتصاد: مدت‌هاست که تجربه کاربران ایرانی از اینترنت با فیلترینگ و اختلال‌ها همراه است؛ تا جایی که بر اساس گزارش‌های منتشر شده، در سال گذشته آنها به‌طور میانگین هر ۳۱ روز یک اختلال اینترنتی را تجربه کردند. همزمان با تداوم سیاست‌های محدودکننده، افزایش تعرفه‌های اینترنت در ماه‌های پایانی 1402 هم باعث تشدید نارضایتی‌ها از اینترنت شد. در مقابل اپراتورها متعهد شدند تا پایان سال قبل گزارشی از اقداماتشان برای بهبود سرعت و کیفیت اینترنت بدهند. اما این اتفاق نیفتاد تا اینکه وزیر ارتباطات در هفته جاری وعده افزایش 30 درصدی سرعت اینترنت تا خرداد ماه را داد؛ وعده‌ای که کارشناسان تحقق آن را برای اپراتورها هزینه‌بر می‌دانند. حتی یک کنشگر اینترنت معتقد است که برای افزایش سرعت اینترنت، اپراتورها ناچار خواهند بود تعرفه‌ها را مجددا افزایش بدهند.
تقویم یک سال اختلال
ماه‌های ابتدایی سال 1402 با اختلال‌های زیاد اینترنت شروع شد. در یازدهم اردیبهشت ماه آن سال در حالی‌که مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت اختلال در اینترنت را خط قرمز این شرکت عنوان کرد، دسترسی به پیام‌رسان‌های داخلی مختل شد. دلیل این قطعی که تا صبح روز بعد هم ادامه داشت از سوی وزارت ارتباطات، قطع برق دیتاسنتر این وزارتخانه در بومهن اعلام شد.
در ادامه، اینترنت ایران در تیرماه سال گذشته هم با اختلال‌های متعدد و گسترده‌ای مواجه شد. نخستین اختلال در دوم تیرماه به دلیل قطع لینک‌های اینترنت بین‌الملل در خاک کشور گرجستان رخ داد. هشتمین روز از همان ماه نیز اینترنت روی سرویس گوگل اختلال داشت؛ تا جایی که رادار ابرآروان نیز این اختلال را نمایش داد. اینترنت در آن ماه بار دیگر هم در تاریخ بیست و هشتم به دلیل آتش‌سوزی حوضچه مخابراتی و قطع اینترنت سیار مختل شد.
اختلال‌های اینترنت در تابستان 1402 به تیرماه محدود نشد، بلکه در مردادماه نیز دو بار در سیزدهم و پانزدهم آن ماه به دلیل اختلال در مرکز IXT تهران و قطع برق و گرما، اینترنت با اختلال مواجه شد. علاوه بر این، کاربران ایرانی در نوزدهم و بیستم شهریورماه گذشته نیز به دلیل ارتقای تجهیزات شبکه زیرساخت، مشکل اختلال در دسترسی به اینترنت داشتند.
اختلال اینترنت در فصل پاییز به نسبت کمتر از فصول قبلی شد. با این‌حال همچنان اختلال‌هایی در شبکه وجود داشت تا جایی که شرکت ارتباطات زیرساخت برای نخستین بار در جدولی علت و تاریخ قطعی اینترنت در مهرماه را منتشر و دلیل آن را ارتقا و توسعه تجهیزات شبکه اینترنت اعلام کرد. در آبان‌ماه سال گذشته نیز اینترنت در مواردی به دلیل قطعی فیبر نوری در گرجستان و ارمنستان یا اختلال در شبکه انتقال استان تهران با اختلال‌های مقطعی مواجه شد.
روند اختلال‌های اینترنت در زمستان هم ادامه یافت. دسترسی به اینترنت از تاریخ بیست و نهم دی ماه سال گذشته تا اوایل بهمن‌ماه به دلیل قطع فیبر نوری در گرجستان عملا مختل شد. حتی در روز چهارم همان ماه نیز اختلال به همین دلیل تکرار شد. در ادامه نیز اختلال‌های اینترنت در روزهای پایانی بهمن‌ماه با اعمال محدودیت‌های شرکت زیرساخت برای جلوگیری از دسترسی کاربران به فیلترشکن‌ها شدت گرفت؛ تا جایی که کاربران ایرانی تا اواخر سال 1402 با این اختلال‌ها دست‌وپنجه نرم کردند.
اختلال‌ها قانونی و مدون شدند
با این اوصاف، گزارش و گفته‌های کارشناس‌ها نشان می‌دهد که کاربران ایرانی از ابتدا تا پایان سال ۱۴۰۲ حداقل ۱۰ مورد و به‌طور میانگین هر ۳۱ روز یک اختلال اینترنتی را تجربه کرده‌اند. قطع برق و فیبر نوری گرجستان و ارمنستان یا توسعه تجهیزات، دلایل پرتکرار مسوولان برای اختلالات اینترنت در سال گذشته بود. این در حالی است که کارشناسان و فعالان ارزیابی متفاوتی از وضعیت شبکه اینترنت در سال گذشته دارند. به اعتقاد سینا سلطانی، مدیرعامل ابردراک، وضعیت کلی اینترنت در سال گذشته نسبت به سال 1401 حدود 10 درصد بهبود یافته، اما فیلترینگ شدیدتر از قبل شده است. او با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «وضعیت اینترنت و اختلال‌های آن در سه ماهه اول سال گذشته به روال سال 1401 بود و اختلال‌های زیادی در این سه ماه رخ داد.»
در شرایطی که گزارش‌ها بیانگر تداوم اختلال‌های اینترنت در تابستان و پاییز سال 1402 است، اما مدیرعامل ابردراک معتقد است که اوضاع اینترنت در سه ماهه دوم سال گذشته مقداری تغییر کرد و اختلال‌ها به نسبت کمتر شدند. همچنین او با بیان اینکه نمی‌توان گفت که اوضاع اینترنت در سال گذشته تغییر قابل ملاحظه‌ای داشته است، می‌گوید: «در ماه و روزهای پایانی آن سال نیز شاهد حملات متعدد روی شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی بودیم که اختلالات را تشدید کرد.»
مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» اختلال‌های اینترنت در دو سال اخیر را مقایسه و بیان کرد: «اختلال‌های اینترنت در سال 1401 به دلیل اعتراضات به‌صورت مقطعی و موقت بود، اما در ادامه و به‌خصوص در سال گذشته، این اختلالات قانونی و مدون شدند.»
جواد دادگر، کارشناس اینترنت نیز از نابودی شبکه اینترنت در ایران به دلیل فیلترینگ هشدار می‌دهد و در این زمینه به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «وضعیت اینترنت در سال‌های اخیر بیشتر شبیه به اختلال‌های متعدد بوده، تا اتصال به یک شبکه. از سوی دیگر، نه تنها امیدی به اصلاح وضعیت وجود ندارد، بلکه اختلال‌های اینترنت روزبه‌روز ملموس‌تر از قبل می‌شوند. حالا دیگر حتی سرویس‌های فیلترنشده هم به دلیل اختلالات و استفاده از فیلترشکن مختل شده است.»
در شرایطی که کارشناس‌ها و فعالان، وضعیت شبکه اینترنت ایران را خطرناک توصیف می‌کنند و امیدی به بهبود اوضاع آن هم ندارند، مسوولان دولتی همچنان اختلال در اینترنت را انکار می‌کنند؛ تا جایی که وزیر ارتباطات در اواسط شهریور ماه سال قبل مدعی شد که او و همکارانش در وزارت ارتباطات هیچ‌گونه اختلال در اینترنت را برنمی‌تابند. به گفته زارع‌پور، آنها شبانه‌روز تلاش می‌کنند تا اینترنت را با بهترین کیفیت به مردم عرضه کنند. حتی بارها وعده‌هایی برای افزایش سرعت و کیفیت اینترنت با توسعه پوشش فیبر نوری داده شد؛ اما در نهایت، از وعده افزایش 10 میلیونی توسعه فیبر نوری در سال 1402 تنها معادل 7 میلیون آن محقق شد و این برنامه برای سال جدید هم دو برابر شد.
واکنش مسوولان: انکار اختلال و وعده‌های بهبود
کارشناس‌ها مساله اصلی اینترنت در ایران را فیلترینگ و اختلالات آن می‌دانند؛ تا جایی که به اعتقاد آنها تا زمانی که در ایران دسترسی آزاد به اینترنت وجود نداشته باشد، توسعه فیبر نوری و اینترنت ۵G صرفا یک نمایش بزرگ و بی‌ثمر خواهد بود. با این وجود، عملکرد سیاستگذار در سال گذشته نشان می‌دهد که نه تنها فیلترینگ رفع نشد، بلکه با وضع اینترنت طبقاتی و جرم‌انگاری استفاده از فیلترشکن، شرایط دسترسی مردم به اینترنت بدتر هم شد.
البته وزیر ارتباطات در سال گذشته بارها وعده پیگیری رفع فیلترینگ گوگل‌پلی را داد و خواستار تجدیدنظر در فیلترینگ آن شد. او در این خصوص اعلام کرده بود که دو بار برای رفع فیلترینگ این پلتفرم اقدام و این موضوع به کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه ارسال شده، اما متاسفانه مخالفت شده است. همچنین با افزایش اعتراض‌ها و انتقادهای کسبوکارها نسبت به اختلال و کیفیت پایین اینترنت، رئیس‌جمهور در ششم تیر ماه دستور تشکیل کارگروهی متشکل از وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی برای بررسی دلیل کندی اینترنت و ارائه گزارشی در این رابطه را داد؛ دستوری که تاکنون عملا خروجی نداشته است.
در مقابل اما تنها گزارش درباره کیفیت اینترنت ایران را انجمن تجارت الکترونیک تهران ارائه کرد. این انجمن در سال گذشته در دو گزارش با کمک داده‌های مختلف جهانی و داخلی اطلاعات کاملی از وضعیت نگران‌کننده اینترنت در ایران ارائه داد. دومین گزارش این انجمن - که اتفاقا وزارتخانه قول همکاری در آماده‌سازی آن را داده بود و در نهایت همکاری شکل نگرفت- جنجالی‌تر از گزارش قبلی بود. در این گزارش وضعیت کیفیت و سرعت اینترنت ایران به کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته تشبیه شده بود، با این تفاوت که این شرایط در ایران خودخواسته و ناشی از سیاستگذاری است. طبق این گزارش، نسبت به ۵۰کشور منتخب دنیا (از نظر وضعیت مشابه در تولید ناخالص داخلی) رتبه ایران در شاخص اختلال ۴۷، در شاخص محدودیت ۴۹ و در شاخص سرعت اینترنت ۵۰ یعنی آخرین کشور است.
واکنش مسوولان به گزارش انجمن تجارت الکترونیک باز هم انکار و تکذیب بود. وزیر ارتباطات بخش‌هایی از آن گزارش را غیرمنصفانه دانست و مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت نیز بخش‌های قابل توجهی از این گزارش را خلاف واقعیت وضعیت شبکه ارتباطی ایران توصیف کرد.
وعده‌های تکراری وزیر
مدتی بعد و درست در شرایطی که همچنان آسیب‌های کسبوکارها و مردم از اختلال‌های اینترنت تشدید می‌شد، سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی تعرفه اینترنت اپراتورها را 30 درصد افزایش داد. این افزایش تعرفه با واکنش و انتقادهای مردم روبه‌رو شد که دلیل آن را تحمیل هزینه زیاد برای دسترسی به اینترنت بی‌کیفیت عنوان کردند. در مقابل، فعالان و کارشناس‌ها هم به این موضوع واکنش‌های همسو یا مخالف با اعتراض مردم داشتند. سینا سلطانی، مدیرعامل ابردراک، افزایش تعرفه‌های اپراتورهای اینترنت را معقول دانست. حتی از نظر او نرخ‌ها باید در سال‌های گذشته به‌مرور افزایش می‌یافت. او با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در شرایط تورمی کشور، افزایش تعرفه‌های اینترنت ناگزیر بوده است؛ زیرا هزینه‌های شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنت برای تامین تجهیزات زیاد است و آنها برای تامین این هزینه به افزایش درآمد نیاز دارند.»
اما به اعتقاد مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت، افزایش تعرفه‌ها در سال گذشته صرفا نارضایتی‌ها را از اینترنت بیشتر کرد. او در این زمینه به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «با گران شدن تعرفه اینترنت در سال گذشته، عملا بسته‌های پرحجم و طولانی مدت اینترنت همراه از سبد خانوار طبقه متوسط حذف شدند.»
این در حالی است که وزارت ارتباطات با افزایش تعرفه اینترنت، اپراتورها را مکلف به ارتقای کیفیت و سرعت اینترنت تا پایان سال گذشته کرد و حتی قرار شد اطلاعاتی درباره این بهبودها هم به صورت عمومی منتشر شود. اما این اتفاق نیفتاد و وزیر ارتباطات در هفته جاری وعده افزایش 30 و 50 درصدی سرعت اینترنت تا خرداد و پایان سال جاری را داد؛ وعده‌ای که به عقیده کارشناس‌ها و فعالان قابل پیاده‌سازی نیستند و باید مشخص شود که کدام سرعت اینترنت مدنظر است؛ داخلی یا بین‌المللی، این افزایش سرعت برای اینترنت همراه است یا ثابت و اینکه تعرفه جدید اینترنت کفاف تامین تجهیزات و افزایش سرعت را می‌دهد یا خیر؟
سینا سلطانی، مدیرعامل ابردراک، با طرح این پرسش‌ها در ادامه می‌گوید: «افزایش 30درصدی تعرفه اینترنت در سال گذشته هزینه‌های اپراتورها را جبران نمی‌کند و آنها امکان سرمایه‌گذاری و تامین تجهیزات برای تحقق وعده‌های وزیر را نخواهند داشت. با گذشت سه ماه از این افزایش، شاهد آن هستیم که وضعیت اینترنت بدتر شده است.»
مرضیه ادهم هم نظری مشابه سلطانی دارد و به اعتقاد او تحقق وعده وزیر توسط اپراتورها هزینه‌های زیادی برای آنها دارد و افزایش 30درصدی تعرفه‌ها در سال گذشته کفاف این هزینه‌ها را نمی‌دهد و نیاز به افزایش مجدد تعرفه‌هاست که فعلا امکان آن وجود ندارد. او در ادامه می‌گوید: «اگر سرعت اینترنت افزایش 30 درصد هم پیدا کند، همچنان سرعت به دلیل استفاده مردم از فیلترشکن کم می‌شود؛ زیرا 90 درصد نیازهای اینترنتی مردم با اتصال به فیلترشکن تامین می‌شود.» با این اوصاف، به نظر می‌رسد تداوم فیلترینگ و تشدید اختلالات اینترنتی علاوه بر مردم و کسب و کارها، برای خود سیاستگذار هم به‌صرفه و منطقی نخواهد بود؛ چرا اینکه تا زمانی که این اختلال‌ها پابرجاست، وعده‌های متعدد وزیر ارتباطات هیچ نفعی برای مردم و کسبوکارها ندارد. این در حالی است که کارشناس‌ها و کسبوکارها، با توجه به ادامه سیاست‌های محدودکننده و کیفیت پایین اینترنت، چشم‌انداز مبهمی برای سال جدید متصور هستند.
