هدف‌گذاری دوساله اعزام رایزنان بازرگانی محقق می‌شود؟
دست‌اندازهای پیش‌روی دیدهبانان تجاری
براین اساس، سیدرضا فاطمی‌امین در اواسط ماه جاری به فعالان اقتصادی وعده داد، تعداد رایزنان بازرگانی ایران را در سال ۱۴۰۲ به ۱۲۰ رایزن خواهد رساند. براساس برنامه وزیر صمت در سال‌جاری، ۱۰ رایزن جدید و در سال آتی ۶۰ رایزن اعزام خواهند شد. درحالی وزیر صمت وعده افزایش تعداد رایزنان بازرگانی را می‌دهد که برنامه اعزام سه رایزن به کشورهای ترکیه، پاکستان و هند محقق نشده است.چندی پیش علیرضا پیمان‌پاک، معاون وزیر صمت و رئیس سازمان توسعه تجارت دولت سیزدهم اعلام کرد، برنامه اعزام رایزنان در دستور کار است و ما در حال بررسی مجدد فرآیند انتخاب رایزنان هستیم. موضوع اعزام رایزنان یکی از برنامه‌‌هایی است که دولت در راستای افزایش دوبرابری صادرات غیرنفتی در دستور کار قرار داده است.
در این میان، محمدمهدی جوانمرد‌قصاب، مدیرکل حوزه ریاست سازمان توسعه تجارت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، گفت: ما تا پایان آذر‌ماه رایزنان را آماده اعزام به کشورهای ترکیه، پاکستان، هند و افغانستان می‌کنیم. در صورتی‌که تا پایان آذر بودجه اعزام نیز تامین شود؛ بلافاصله اعزام آغاز می‌شود. با اعزام این تعداد رایزن تعداد رایزنان به کشورهای هدف به ۱۰ می‌رسد. وی افزود: درحال‌حاضر سازمان توسعه به‌دستور وزیر صمت در حال اصلاح دستورالعمل تعیین رایزنان است تا بتوانیم از همه ظرفیت‌‌های موجود استفاده کنیم. همزمان با اصلاح این دستورالعمل، فراخوان انتخاب رایزن نیز انجام شده است. براین اساس نیز حدود ۵۰ شرکت‌‌کننده جدید و ۳۰ رایزن باسابقه در امتحانات شرکت کردند. تا یک‌ماه دیگر نیز آزمون‌‌های اولیه و ثانویه افراد برگزیده انجام می‌شود. در نهایت پس از آموزش‌‌های لازم در انتهای آذر‌ماه آماده اعزام می‌شوند. جوانمرد درباره نقش وزارت امورخارجه در این برنامه گفت: انتخاب رایزنان در کمیته‌‌ای دنبال می‌شود که دفتر دیپلماسی اقتصادی وزارت امورخارجه در آن یک کرسی دارد. به نمایندگی بخش‌خصوصی نیز اتاق‌های بازرگانی و تعاون حضور دارند. در این کمیته سازمان توسعه تجارت و نماینده وزیر صمت نیز حضور دارند. وی افزود: در برنامه اعزام رایزنان یک نکته مهم تامین بودجه است. برخی بر این باورند بودجه اعزام ۶۰ رایزن امکان‌پذیر نیست و صرفا سال آینده امکان اعزام ۳۵ رایزن وجود دارد، اما وزیر صمت معتقد است این بودجه قابل‌تامین است و براین اساس اعلام کردند سال آینده ۶۰رایزن اعزام می‌شوند. با این حال ارزیابی‌‌های کارشناسی حاکی از این است که اعزام هر رایزن یا آماده‌کردن هر یک نفر برای این پست به زمان زیادی نیاز دارد؛ چرا‌که علاوه‌بر لزوم برقراری دیپلماسی قوی با کشورهای هدف، آموزش رایزنان نیز اهمیت دارد. دامنه و پوشش فعالیت رایزنان بازرگانی طی یک دهه گذشته به دلیل تغییر اولویت‌های دولت‌ها تغییر اساسی یافته؛ به‌طوری‌که در برخی دوره‌ها تمرکز صرف بر توسعه تجارت اهمیت داشته و در برخی موارد نیز افزایش جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه گردشگری و توسعه برند ملی اهمیت یافته است. عملکرد رایزنان بازرگانی بسته به ساختار اقتصادی بازار هدف از جمله اندازه و پتانسیل بازار، محیط قانونی و تشکیلات قضایی، فاصله جغرافیایی، تفاوت‌‌های فرهنگی و زبانی، داشتن کارمند محلی و بودجه کافی، میزان توانمندی سفیر و کارکنان سفارت در امور اقتصادی، وجود نهادهای داخلی پشتیبان و در نهایت مهارت‌‌های علمی و ارتباطی خود رایزنان متفاوت است. ارزیابی‌‌ها حاکی از آن است که با توجه به محدودیت‌‌های بودجه‌‌ای و قانونی که مانع از حضور گسترده رایزنان بازرگانی به‌عنوان نماینده دولت در بازارهای مختلف شده، استفاده از ظرفیت‌‌های بخش‌خصوصی و ایجاد دفاتر تجاری نیز باید مدنظر سیاستگذار تجاری باشد.
سهم ۶۰درصدی صادرات ۶ کشور
براساس آمار گمرک ایران، صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۹۹، به ۱۷ کشور هدف یعنی ۱۵ کشور همسایه به‌علاوه چین و هند، معادل ۳۰ میلیارد و ۵۶۵ میلیون دلار است. بدین ترتیب از ۳۴ میلیارد و ۹۹۸ میلیون دلار صادرات غیرنفتی ۸۷درصد سهم این ۱۷ کشور بوده است. براساس برنامه وزیر صمت، صادرات ایران در چهار سال آتی باید به ۷۰میلیارد دلار برسد. برنامه‌‌ای که از دید فعالان اقتصادی چالش‌های بسیاری پیشرو دارد. یکی از این چالش‌‌ها نبود رایزنان بازرگانی در همه کشورهای هدف صادراتی است. درحال‌حاضر ایران صرفا در ۶ کشور عراق، چین، ارمنستان، جمهوری‌آذربایجان، فدراسیون‌روسیه و عمان رایزن بازرگانی دارد. کشور‌هایی که ارزش صادرات ایران به آنها ۱۸میلیارد و ۱۵۴میلیون دلار بوده است. یعنی این کشورها حدود ۶۰درصد سهم صادرات را از بین ۱۷ کشور صادراتی دارند. در این بین چین و عراق به لحاظ ارزشی بیشترین سهم را از صادرات غیرنفتی ایران دارند. سهم چین با ۹ میلیارد و ۷۶ میلیون دلار صادرات ایران نزدیک به ۲۶درصد و سهم عراق با ۷ میلیارد و ۴۴۸ میلیون دلار صادرات ایران بیش از ۲۱درصد است، اما سهم ارمنستان با صادرات ۳۰۵میلیون دلاری ایران معادل ۹/ ۰درصد، سهم روسیه با صادرات ۵۰۴میلیون دلار ایران ۴/ ۱درصد و سهم عمان با ۴۳۸ میلیون دلار صادرات معادل ۳/ ۱درصد از کل صادرات کشور است. در این بین سهم ارزشی جمهوری‌آذربایجان از کل صادرات ایران با ارزش ۳۸۳میلیون دلار معادل ۱/ ۱درصد است. نگاهی به آمار صادرات ایران به ۱۷کشور هدف نشان می‌دهد، در برخی از ۱۱ کشوری که ایران رایزن بازرگانی به آنها اعزام نکرده، وضعیت بهتری نسبت به کشور‌هایی که رایزن اعزام کرده است، دارد. سهم ارزش صادرات ایران به ترکیه با ۲ میلیارد و ۵۲۶میلیون دلار معادل ۲/ ۷درصد است. این رقم در افغانستان با ۲ میلیارد و ۳۰۶ میلیون دلار معادل ۶/ ۶درصد است. البته سازمان توسعه تجارت نماینده‌‌ای را به افغانستان اعزام کرده است که کارهای معادل رایزن را دنبال می‌کند. ارزش سهم صادرات ایران به هند نیز با یک‌میلیارد و ۲۸۱ میلیون دلار معادل ۷/ ۳درصد است. این سهم در قطر ۵/ ۰درصد، در کویت ۴/ ۰درصد و ترکمنستان ۴/ ۰درصد است. در این بین، سهم بحرین و عربستان از کل صادرات سال گذشته ایران صفر‌درصد بود. البته صادرات سال گذشته ایران به عربستان صفر بوده است. برآیند این آمار نشان می‌دهد که صرف اعزام رایزنان به کشورهای هدف نمی‌‌تواند کشور را به اهداف صادراتی‌‌اش نزدیک کند. به اعتقاد کارشناسان انتخاب رایزنان یکی از نکات مهمی است که سازمان باید بیش از پیش به آن بها دهد.
برنامه انتخاب ۱۲۰رایزن بازرگانی
درحالی‌که فعالان اقتصادی از چالش‌های پیش‌روی صادرات غیرنفتی ایران سخن می‌گویند، رئیسکل سازمان توسعه تجارت ایران امیدوار است اهداف صادراتی ایران طبق برنامه محقق شود. پیمان‌پاک همچنین بر این باور است موضوع اعزام رایزنان بازرگانی بدون چالش و طبق برنامه پیش برود. معاون وزیر صمت در برنامه تلویزیونی با اشاره به هدف‌گذاری افزایش رایزنان بازرگانی در کشورهای هدف صادراتی گفت: براساس تصویب سازمان توسعه تجارت باید در کشورهای هدف صادراتی ۶۰رایزن داشته باشیم، در حالی‌که تعداد رایزنان بازرگانی ما فعلا به دلیل کمبود منابع ۶ نفر است و براساس برنامه‌‌ریزی‌‌های انجام‌شده تا پایان سال‌جاری تعداد آنها را به ۱۰ نفر افزایش خواهیم داد. وی با بیان اینکه بدنه سازمان توسعه تجارت بزرگ است اما خط‌مقدم تجارت کوچک است، گفت: برنامه ما کوچک‌کردن بدنه این سازمان در داخل است. رئیسکل سازمان توسعه تجارت ایران افزود: در حالی‌که حجم مراودات تجاری ما با چین چند میلیارد دلار است اما در این کشور فقط دارای یک رایزن بازرگانی هستیم. وی گفت: در تلاش هستیم تا تعداد رایزنان بازرگانی را در کشورهای هدف صادراتی به ۱۲۰ نفر افزایش دهیم. معاون صمت در مورد انتخاب رایزنان بازرگانی گفت: براساس آئین‌‌نامه، رایزن بازرگانی باید حتما کارمند رسمی دولت باشد؛ این در حالی است که اگر این فرد از توانایی تجاری برخوردار بود قطعا به امر تجارت می‌‌پرداخت، بنابراین یکی از برنامه‌های ما تغییر این آئین‌‌نامه است.
