معاونت بررسیهای اقتصادی اتاق تهران منتشر کرد
یک دهه تجارت با قاره سبز
در ابتدای این دهه (۲۰۱۱) تجارت ایران با این اتحادیه بالغ بر ۲۷ میلیارد یورو بوده که حدود ۱۷ میلیارد یوروی آن صادرات ایران به اتحادیه اروپا و بیش از ۱۰ میلیارد یورو نیز واردات این اتحادیه از ایران بوده است. با این وجود یک سال پس از ۲۰۱۲، صادرات و واردات ایران با کاهش همراه شد؛ البته افت صادرات در مقایسه با واردات بیشتر بوده است. این روند کاهشی تا سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ ادامه یافت و افت بیشتر صادرات در مقابل واردات باعث شد تراز تجاری ایران با اتحادیه اروپا از مثبت ۶/ ۶ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۱ به منفی ۲/ ۵ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۴ (بیشترین کسری تراز تجاری ایران با اتحادیه اروپا طی ۱۰ سال اخیر) برسد. در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، صادرات و واردات کشور با افزایش همراه شد و رشد بیشتر صادرات نسبت به واردات باعث شد در سال ۲۰۱۷ تراز تجاری تقریبا به صفر نزدیک شود. در سال ۲۰۱۸ نیز با اینکه صادرات و واردات کمی نسبت به ۲۰۱۷ کاهش داشتند، اما افت بیشتر واردات نسبت به صادرات موجب شد تراز تجاری ایران با اتحادیه اروپا، به مازاد هر چند ناچیز ۷/ ۰ میلیارد یورویی برسد. این وضعیت دیری نپایید و در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ با تشدید تحریم‌ها علیه ایران و محدودیت‌های مربوط به شیوع کووید-۱۹، تجارت ایران با اتحادیه اروپا با افت شدیدتر از همیشه به کمترین سطح ممکن طی سال‌های اخیر رسید. طی این دو سال، صادرات ایران به اتحادیه اروپا به رقم بسیار ناچیزی نسبت به سال‌های قبل رسید (۷/ ۰ میلیارد یورو در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰) و واردات کشور به این اتحادیه نیز در سطح بسیار پایینی قرار گرفت (حدود ۴ میلیارد یورو در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰).
صادرات به اروپا
روند صادرات ایران به اتحادیه اروپا به تفکیک گروه‌های کالایی نشان می‌دهد دلیل اصلی کاهش صادرات ایران به اتحادیه اروپا در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ کاهش شدید صادرات ایران در گروه کالایی «سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها» بوده که آن هم ناشی از محدودیت‌های بیشتر بر فروش نفت ایران بوده است. در سال ۲۰۱۱ صادرات ایران در این گروه کالایی به اتحادیه اروپا حدود ۶/ ۱۵ میلیارد یورو بوده که در سال ۲۰۲۰ به کمتر از ۹۶ میلیون یورو رسیده است. از افت حدود ۹۶ درصدی صادرات ایران به اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱، حدود ۹۲ واحد درصد آن ناشی از افت صادرات ایران در این گروه کالایی بوده است. در سال ۲۰۲۰، بیشترین سهم از کل صادرات ایران به اتحادیه اروپا مربوط به گروه کالایی «مواد غذایی و حیوانات زنده» بوده است (۴۱درصد)، پس از آن «مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط»، «سوخت‌های معدنی و روان‌کننده» و «کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب مواد» به ترتیب با سهم‌های ۵/ ۱۸، ۴/ ۱۳ و ۴/ ۱۲ درصد در رده‌های بعدی قرار دارند. کمترین سطح صادرات «مواد غذایی و حیوانات زنده» مربوط به سال ۲۰۱۹ و بیشترین آن مربوط به سال ۲۰۱۶ بوده است. صادرات «نوشیدنی و دخانیات» طی سال‌های اخیر روند رو به رشدی را طی کرده و در سال ۲۰۲۰ به بالاترین سطح خود رسیده است. برخلاف آن، صادرات «مواد غیرقابل خوردن به جز سوخت» از سال ۲۰۱۲ به بعد به‌طور پیوسته کاهش داشته و در سال ۲۰۲۰ به کمترین سطح خود رسیده است. «روغن‌های گیاهی و حیوانی و چربی‌ها» نیز یکی از گروه‌های کالایی است که طی چند سال اخیر، با رشد صادرات همراه بوده و صادرات ایران به اتحادیه اروپا در این گروه کالایی از یک میلیون یورو در سال ۲۰۱۶ به ۱۱۸ هزار یورو در سال ۲۰۲ رسیده است.
طی ۱۰ سال اخیر، با تشدید تحریم‌ها و کاهش مراودات تجاری ایران با اتحادیه اروپا، ایران بسیاری از مقاصد صادراتی خود در اتحادیه اروپا را از دست داده است. در سال ۲۰۱۱، ایتالیا، اسپانیا و یونان، سه مقصد اصلی ایران در اتحادیه اروپا بودند که جمعا حدود ۱۲ میلیارد یورو از صادرات ایران در آن سال را به خود اختصاص دادند. در سال ۲۰۱۲ صادرات ایران به این اتحادیه با کاهش نسبتا بالایی همراه شد، با این حال ایتالیا همچنان اولین مقصد صادراتی ایران بود؛ اما جایگاه اسپانیا و یونان با هم تعویض شد. در سال ۲۰۱۳ به‌دلیل شدت یافتن تحریم‌ها علیه ایران بسیاری از بازارهای صادراتی ایران در اتحادیه اروپا کوچک‌تر شد. در این سال، آلمان که در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به‌عنوان سه مقصد عمده صادراتی ایران در اتحادیه اروپا قرار نگرفته بود، جایگاه نخست را به خود اختصاص داد.
در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ صادرات ایران به ایتالیا رشد جزئی را تجربه کرد و به جایگاه خود به‌عنوان مقصد اول صادراتی ایران بازگشت و آلمان نیز به‌عنوان دومین مقصد صادراتی ایران در اتحادیه اروپا قرار گرفت. امضای برجام در اواخر سال ۲۰۱۵ باعث شد که در سال ۲۰۱۶ صادرات ایران به اتحادیه اروپا احیا شود. در این سال، فرانسه که پیش‌تر جزو مقاصد صادراتی عمده ایران در اتحادیه اروپا نبود، جایگاه نخست را از آن خود کرد و ایتالیا و اسپانیا در رده‌های بعد از آن قرار گرفتند. در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ صادرات ایران به ایتالیا افزایش قابل‌توجهی پیدا کرد و جایگاه خود به‌عنوان بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران را از فرانسه پس گرفت. در سال ۲۰۱۹ نیز با خروج ایالات‌‌متحده آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران، دوباره صادرات ایران به اتحادیه اروپا دستخوش تغییر شد و کاهش قابل‌ملاحظه‌ای را تجربه کرد.
طی سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ که ایران بسیاری از بازارهای صادراتی خود در اروپا را از دست داد، صادرات ایران به آلمان، در مقایسه با سایر مقاصد مهم صادراتی ایران در اروپا، کاهش قابل‌ملاحظه‌ای را تجربه نکرد و به‌عنوان اولین مقصد صادراتی ایران در اتحادیه اروپا جای گرفت. در سال ۲۰۲۰، هلند و ایتالیا به‌عنوان دومین و سومین مقاصد صادراتی در اتحادیه اروپا قرار گرفتند، اگرچه میزان صادرات ایران به این دو کشور نسبت به سال‌های پیش بسیار کمتر بوده است.
در سال ۲۰۱۱، کالای عمده صادراتی ایران در ۱۱ کشور از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا «مواد غذایی و حیوانات زنده» بود و در اکثر آنها این کالا سهم بالای ۹۰ درصدی از ارزش کل صادرات ایران به این کشور را داشته است. در میان این ۲۷ کشور، بیشترین ارزش صادرات ایران در این گروه کالایی به سوئد اختصاص داشته است. در ۸ کشور از عضو اتحادیه اروپا، «سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها» به‌عنوان بزرگ‌ترین گروه کالایی صادراتی ایران قرار گرفته و ایتالیا بیشترین واردات از این گروه کالایی را داشته است. در ۶ کشور نیز «مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط» به‌عنوان بزرگ‌ترین کالای صادراتی ایران ثبت شده که در میان این ۶ کشور بلژیک بیشترین ارزش صادرات ایران در این گروه کالایی را به خود اختصاص داده است.
در سال ۲۰۲۰، با کاهش شدید بازارهای «سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها»ی ایران در اتحادیه اروپا، ترکیب کالای عمده صادراتی ایران به اتحادیه اروپا به تفکیک کشورها تغییر کرده است. در ۱۶ کشور از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا، کالای عمده صادراتی ایران «مواد غذایی و حیوانات زنده» بوده که در میان آنها بیشترین ارزش صادرات ایران به آلمان اختصاص داشته است. «مواد غیرقابل خوردن به‌جز سوخت» که در سال ۲۰۱۱ جزو گروه کالایی عمده صادراتی ایران در هیچ‌کدام از کشورها ثبت نشده بود، در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان گروه کالایی عمده لوکزامبورگ طبقه‌بندی شده است. «سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها» در سال ۲۰۲۰ تنها در هلند به‌عنوان بزرگ‌ترین گروه کالایی ایران به این کشور ثبت شده است. در ۴ کشور «مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط»، در ۳ کشور «کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب مواد» و در ۲ کشور «ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل» به‌عنوان گروه کالایی عمده صادراتی ایران ثبت شده است.
واردات به اروپا
بیشترین ارزش واردات ایران از اتحادیه اروپا در کلیه سال‌ها طی ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ به «ماشین‌آلات و تجهیزات حمل و نقل» اختصاص داشته است؛ اگرچه در سال‌هایی که مراودات تجاری ایران با اتحادیه اروپا کم شده، واردات ایران از این گروه کالایی نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته و کمترین سطح آن به سال ۲۰۲۰ اختصاص داشته است (۳/ ۱ میلیارد یورو). سال ۲۰۱۱ واردات ایران از اتحادیه اروپا در این گروه کالایی در بالاترین سطح خود قرار داشته است (۵/ ۵ میلیارد یورو). در سال ۲۰۲۰، سهم این گروه کالایی از ارزش کل واردات ایران از اتحادیه اروپا ۳۳ درصد بوده و سهم حدود ۴۱ واحد درصدی از افت حدود ۶۴ درصدی ارزش واردات ایران در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱ را به خود اختصاص داده است.
دومین گروه کالایی وارداتی ایران از اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۰، «مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط» بوده که سهم ۲۷درصدی از ارزش کل واردات ایران از اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده است. واردات این گروه کالایی از اتحادیه اروپا از سال ۲۰۱۷ به بعد به‌شدت کاهش یافته و در سال ۲۰۲۰ به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. «مواد غذایی و حیوانات زنده» نیز یکی دیگر از گروه‌های کالایی وارداتی ایران از اتحادیه اروپا است که در سال ۲۰۲۰ سهم حدود ۱۴درصدی از ارزش کل واردات ایران به این اتحادیه را به خود اختصاص داده است. طی دو سال اخیر واردات ایران در این دو گروه کالایی کمی افزایش داشته است.
در سال ۲۰۱۱، از میان ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا، گروه کالایی عمده وارداتی ایران ماشین‌آلات و کالاهای صنعتی بوده است. در میان این ۱۶ کشور، واردات ماشین‌آلات صنعتی ایران از آلمان نسبت به سایر کشورها در سطح بالاتری قرار داشته است. پس از آن ایتالیا و فرانسه در رده‌های بعدی قرار دارند. علاوه بر این، گروه کالایی عمده وارداتی ایران در ۸ کشور دیگر نیز مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط بوده است. ارزش واردات ایران در این گروه کالایی از بلژیک نسبت به سایر کشورها بیشتر بوده است. علاوه بر این دو گروه کالایی مواد غذایی و حیوانات زنده در یونان و کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب مواد در دو کشور اسلوونی و پرتغال جزو گروه کالایی عمده وارداتی ایران بوده‌اند.
واردات ماشین‌آلات و کالاهای صنعتی ایران از اتحادیه اروپا طی سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی کاهش داشته است. در سال ۲۰۲۰، تعداد کشورهایی که کالاهای عمده وارداتی ایران از آنها این گروه کالایی بوده، کاهش داشته و به ۸ کشور رسیده است. متقابلا تعداد کشورهایی که کالای عمده وارداتی ایران از آنها مواد شیمیایی و سایر محصولات مرتبط بوده افزایش داشته و به ۱۴ کشور رسیده است.
سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها، مواد غیرقابل خوردن و جز سوخت و مواد غذایی حیوانات زنده نیز مهم‌ترین کالای وارداتی ایران از برخی کشورهای اروپایی بوده است. طی ۱۰ سال اخیر، به میزانی که مقاصد صادراتی ایران در اتحادیه اروپا دستخوش تغییرات گسترده قرار گرفته، مبادی وارداتی ایران تغییراتی را تجربه نکرده است. طی این ۱۰ سال، آلمان همواره جایگاه نخست در مبادی وارداتی ایران را داشته، اگرچه طی دو سال اخیر با تشدید تحریم‌ها، ارزش واردات ایران از این کشور با کاهش همراه بوده است. ارزش واردات ایران از آلمان از حدود ۳ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۱ به ۵/ ۱میلیارد یورو در سال ۲۰۲۰ رسیده است. دومین مبدا عمده وارداتی ایران در اتحادیه اروپا نیز در تمامی این ۱۰ سال ایتالیا بوده است. طی دو سال اخیر واردات ایران از ایتالیا افت داشته و در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۱۱ واردات ایران از این کشور تقریبا یک‌سوم شده است.
با اینکه طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ سومین مبدا واردات ایران در اتحادیه اروپا، فرانسه بوده، اما در دو سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ جایگاه آن به هلند اختصاص یافته و فرانسه به‌عنوان چهارمین مبدا وارداتی ایران در اتحادیه اروپا ثبت شده است. به‌طور کلی، طی دوره‌هایی که تحریم‌ها علیه ایران تشدید شده (۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ و ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰) آنچنان که ارزش صادرات ایران به کشورهای اروپایی کاهش یافته، واردات ایران از این کشورها افت نداشته است که دلیل اصلی آن اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران بوده که باعث شده ایران بخش بزرگی از بازار صادراتی خود در اتحادیه اروپا که از خریداران گروه کالایی سوخت‌های معدنی و روان‌کننده‌ها بودند، از دست بدهد.
پیشنهادها برای ارتقای سطح تجارت با اروپا
از آنجا که طی سال‌های اخیر واردات کالاهای سرمایه‌ای ایران به‌شدت کاهش یافته و ماشین‌آلات و خطوط تولیدی بسیاری از صنایع هم فرسوده و مستهلک شده‌اند، به نظر می‌رسد کشورهای با سابقه تولید کالاهای با تکنولوژی بالا و ماشین‌آلات جدید مانند آلمان، بلژیک یا ایتالیا می‌توانند مبادی وارداتی خوبی برای واردات این کالاها به ایران باشند، از این رو پیشنهاد می‌شود در این راستا تسهیلگری‌های لازم برقرار شود تا واردات ماشین‌آلات و تکنولوژی از اینگونه کشورها با کمترین نرخ و با حداقل فرآیند اداری صورت گیرد. در این راستا همچنین می‌توان منابع ارزی کشور از جمله صندوق توسعه ملی یا منابع ارزی اخیر آزاد شده یا منابع ریالی حاصل از عوارض صادرات را برای ارتقای سطح تکنولوژی خطوط تولید صنایع با ارزش افزوده بالاتر مرتبط با زنجیره ارزش کالاهای خام یا با ارزش افزوده کمتر، اختصاص داد. علاوه بر این، در اکثر اقتصادهای در حال توسعه، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی همواره منشأ و محرکی قوی برای توسعه صادرات این کشورها است. در این راستا شناسایی مبادی اروپایی دارای تکنولوژی بالا که دارای سوابق مهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در سایر کشورها هستند به همراه تسهیل فرآیندها و رفع موانع، برای تشویق و هدایت آنها برای سرمایه‌گذاری در کشور، پیشنهاد می‌شود. بر اساس پیشنهاد دیگری که در این گزارش آمده است، توسعه همکاری با نهادهای فنی اروپایی از جمله کمیسیون اروپا برای استفاده از خدمات مشورتی آنها در تنظیم سیاست‌های کلان بخش تجاری کشور و برنامه‌ریزی برای برقراری توافق تجارت آزاد طی ۵ سال آینده با اولویت اقتصادهای درحال توسعه اروپا، صورت گیرد. همچنین شبکه‌های ارتباطی و تبادل اطلاعات مشترک میان نهادهای بخش‌خصوصی دو کشور از جمله اتاق‌های بازرگانی و شبکه ارتباطی میان تجار دو طرف ایجاد و برقرار شود. به‌علاوه، ایجاد مراکز تخصصی و حرفه‌ای ارائه خدمات مشاوره به تجار ایرانی در کشورهای اروپایی هدف، با همکاری نهادهای فراگیر بخش‌خصوصی و سازمان توسعه تجارت، موجب ارتقای سطح اگاهی‌ها و تقویت ظرفیت توانمندی فعالان اقتصادی برای ورود و توسعه بازار محصولاتشان در این منطقه می‌شود.
