همزمان با یک‌سالگی سازوکار مالی اروپایی اعلام شد
تلاش اروپا برای احیای اینستکس
به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد»، دویچه‌وله در گزارشی با بررسی آخرین وضعیت اجرایی سازوکار مالی «اینستکس» نوشت: دونالد ترامپ از زمان امضای فرمان خروج از توافق هسته‌ای با ایران در ماه مه ۲۰۱۸، تحریم‌های گسترده‌ای را علیه ایران به اجرا درآورده است. در پاسخ نیز تهران به تدریج از سطح تعهدات هسته‌ای خود در برجام کاسته است. فرانسه، آلمان و بریتانیا نیز هم‌اکنون مکانیزم حل و فصل اختلافات را در اول ژانویه کلید زده‌اند.
در این گزارش تاکید شده که تهران همواره بر اراده خود برای احترام به مفاد توافق هسته‌ای تاکید کرده است و اجرای کامل این تعهدات را در گرو عملیاتی شدن تعهدات دیگر طرف‌ها می‌داند که شامل کمک کشورهای اروپایی برای کاهش پیامدهای اقتصادی تحریم‌های واشنگتن می‌شود. این شرایط موجب شده است تا سه کشور اروپایی که در تلاش برای حفظ برجام هستند در وضعیت دشواری قرار بگیرند و اکنون به‌رغم تحریم‌های آمریکا هدف آنها ادامه تجارت با ایران برای نشان دادن حسن‌نیت خود است. ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا از ایجاد ابزار حمایت از مبادلات تجاری برای تسهیل تجارت قانونی با ایران بدون نقض تحریم‌های آمریکا خبر دادند. هدف صریح این سازوکار کمک به نجات توافق هسته‌ای ایران است. ابتکار تجارت ایران و اتحادیه اروپا به سرپرستی میشاییل باک، دیپلمات آلمانی و مستقر در وزارت دارایی فرانسه در پاریس است. از آنجا که تحریم‌های آمریکا تا حد زیادی ایران را از سیستم مالی بین‌المللی جدا کرده است، ایده اینستکس تسهیل مبادله کالا بین ایران و اتحادیه اروپا بدون انتقال مستقیم پول خواهد بود. برای جلوگیری از تحریک بیش از حد آمریکا، این مکانیزم برای تجارت کالا‌های بشردوستانه تنظیم شده است: تنها دارو‌های خاص، محصولات پزشکی و مواد غذایی، زیرا این موارد در هر صورت از مجازات‌های آمریکا معاف هستند. تنها کالایی که ایران می‌تواند بدون نقض تحریم صادر کند، فرش، پسته و سایر محصولات کشاورزی منتخب است.
اما با وجود راه‌اندازی اینستکس از یک سال پیش، تاکنون هیچ کالایی از طریق این مکانیزم تجارت رد و بدل نشده است؛ وضعی که مایکل توکاس از اتاق بازرگانی آلمان و ایران آن را بسیار ناامیدکننده توصیف کرده است. او به دویچه‌وله گفت: «ما حتی در مرحله‌ای نیستیم که وقتی یک شرکت با ما تماس می‌گیرد و خواستار ارتباط با اینستکس است، بتوانیم شماره تلفنی را تایید کنیم.» او می‌گوید در حال حاضر، این سازوکار ارتباطی برای تجارت بین اتحادیه اروپا و ایران ایجاد نکرده است؛ اینستکس در شش ماه گذشته نتیجه‌ای بیش از «یک پروژه سیاسی با هدف تقویت امید‌های ایران» نداشته است. اما شرایط امیدوار‌کننده‌ای حاکم نیست. طبق آمار‌های رسمی، تعاملات تجاری آلمان و ایران در سال ۲۰۱۹ شامل کالا‌هایی به ارزش ۵/ ۱میلیارد یورو (۶/ ۱ میلیارد دلار) بوده است؛ فقط نیمی از آنچه که دو کشور در سال‌های گذشته معامله کردند. به دلیل تحریم‌های آمریکا، شرکت‌ها به‌طور فزاینده از تجارت با ایران می‌ترسند.
محمود فرازنده، سفیر ایران در آلمان، به تازگی با ابراز ناامیدی خود از این وضعیت اظهارکرد: «قبل از انجام چنین تعهداتی، فرد باید به‌درستی از توانایی‌های خود آگاه باشد.» وی با اشاره به وعده‌های دیپلماتیک آلمان گفت: «وقتی چک صادر می‌کنید، ابتدا باید اطمینان داشته باشید که پول در حساب بانکی خود دارید تا بتوانید به تعهد خود عمل کنید.»
امیدواری به آینده اینستکس؟
اگر چه برخی از مسوولان روند پیشبرد این طرح را ناامیدکننده می‌دانند، اما از سوی دیگر، برخی نسبت به آینده نزدیک ابراز امیدواری کردند. به گفته یک منبع آگاه از روند اجرای اینستکس، طرح‌هایی برای رسیدن به توافق درباره سازوکار ویژه مالی کشورهای اروپایی (آلمان، بریتانیا و فرانسه) با ایران موسوم به اینستکس وجود دارد و به زودی این توافق اجرایی می‌شود. این منبع که خواست ناشناس بماند به دویچه‌وله گفت: «ما باید به توافق برسیم تا زمینه کاری را برای آینده فراهم سازیم.»
این منبع در ادامه توضیح داد: «ایرانی‌ها شک داشتند که آیا بعد از نخستین تراکنش مالی، تجارت (بین ایران و اتحادیه اروپا) بیشتر خواهد شد و به همین دلیل تهران درخصوص اینکه «اینستکس» فقط یک آزمایش نیست و باید معامله‌ها و توافقات بیشتری برنامه‌ریزی شود، تضمین می‌خواهند.»
این مقام ناشناس همچنین اظهار کرد که این آماده‌‌سازی‌ها مدت‌ها طول کشیده است، زیرا ایران مجبور بوده در رابطه با همه جنبه‌های مرتبط با مکانیزم تراکنش‌های مالی با سه کشور اروپایی به توافق برسد و این امر زمان زیادی را صرف می‌کند.
ردپای کارشکنی آمریکایی
با این حال ساشا لومان، عضو اندیشکده بنیاد آلمانی در مسائل امنیتی و بین‌المللی، معتقد است که این تأخیر دلیل دیگری دارد و آن، این است که اینستکس حمایت کافی شخصیت‌های عالی‌رتبه را به همراه ندارد.
این موضوع می‌تواند نتیجه نارضایتی آمریکا از اینستکس باشد حتی اگر این سازوکار فقط برای تبادل کالا‌های بشردوستانه طراحی شده باشد. به‌عنوان مثال، در ماه مه گذشته، وزارت خزانه‌داری آمریکا نامه‌ای را به مسوول اینستکس ارسال کرد که در آن هشدار داده بود فعالیت‌های تجاری که باعث نقض تحریم‌های آمریکا می‌شود می‌تواند عواقب جدی مانند محرومیت از سیستم مالی آمریکا به دنبال داشته باشد. بنابراین همین دلایل کافی است که اجرای اینستکس با مشکل مواجه شود. یک تحلیلگر آلمانی نیز در این باره به دویچه‌وله می‌گوید که به اعتقاد او، اعضای هیات‌مدیره اینستکس و معاونان وزرای کشورهای عضو از ریسک‌‌ها آگاه هستند و حتی اگر کاخ‌سفید علیه آنها یا اینستکس اقدامی انجام دهد، ممکن است که دیگر نتوانند وارد ایالات‌متحده شوند. الی گرانمایه، تحلیلگر عضو شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا نیز می‌گوید: «تقریبا در همان تابستان سال گذشته مشخص شد که «اینستکس» بیشتر یک ژست سیاسی و نمادین است تا یک ابتکار هوشمندانه اقتصادی.» او می‌افزاید که سیاست‌گذاری آمریکایی‌ها علیه ایران محدودیت‌های عمده‌ای را بر مکانیزم مالی اعمال می‌کند و اینستکس نمی‌توانند اصول بازی را تغییر دهد. اروپایی‌ها نمی‌توانند با این ابزار ایرانی‌ها را متقاعد به ماندن در توافق هسته‌ای کنند. ابزار حمایت از تبادلات تجاری ایران (اینستکس) سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا است که پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و بازگردانده شدن تحریم‌های ایران توسط آمریکا، به منظور تسهیل تجارت مستقل از دلار با ایران ایجاد شد اما هنوز تراکنشی در چارچوب این سازوکار انجام نشده است. این سازوکار مالی به نمایندگی سه کشور آلمان، انگلیس و فرانسه ایجاد شد و در ادامه برخی از کشورها به این سازوکار پیوستند. از سوی دیگر، همزمان در روزهای اخیر، سوئیس نیز یک سازوکار جداگانه برای انتقال دارو و مواد غذایی با ایران در نظر گرفته که هفته گذشته نخستین معامله آن صورت گرفت.
