فعالان صنعت کشاورزی اعلام کردند:
نقص زنجیره تولید، عامل ضایعات ۳۰ درصدی کشاورزی
حجم دورریزهای بخش کشاورزی، غذای ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر را تامین می‌کند
بر اساس اعلام فائو ارزش این میزان مواد غذایی ضایع شده، حدود یک تریلیون دلار برآورد می‌شود که سهم کشورهای در حال توسعه از این میزان ۳۱۰ میلیارد دلار است.
متاسفانه ایران هم در بحث ضایعات کشاورزی جزو کشورهای سرآمد محسوب می‌شود، به طوری که آمار گویای ضایعات ۲۵ تا ۳۰ درصدی و در برخی آمارها تا ۳۵ درصدی در بخش کشاورزی است.
این میزان حدود ۳درصد از میزان ضایعات کشاورزی موجود در دنیا و حدود ۲۵ برابر ضایعات کشورهای توسعه‌یافته را شامل می‌شود که عدد بسیار بزرگی است، به‌‌‌خصوص که به گفته معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به صورت تقریبی ۳۸درصد از جمعیت ایران در فقر به سر می‌‌‌برند و نیازمند کمک‌‌‌های معیشتی هستند.
طبق گزارش‌های منتشر شده حدود ۳/ ۹میلیون خانوار فقیر شناسایی شده و این میزان فقیر در حالی در ایران زندگی می‌کنند که حجم دورریزهای بخش کشاورزی در کشور به قدری است که می‌تواند نیاز ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر را تامین کند!
۲۵ تا ۳۰درصد محصولات کشاورزی تبدیل به ضایعات می‌‌‌شوند
در همین راستا رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین چالشهای بخش کشاورزی که شرکت‌های دانشبنیان باید به سمت آن بروند ضایعات در این بخش است، گفت: بر اساس برآوردها ۲۵ تا ۳۰درصد از مزرعه تا سفره ضایعات داریم. این یعنی بیش از ۳۰ میلیون تن تولیدات از ۱۲۵ میلیون تن از دسترس مردم ما خارج می‌شود و این غذای مردم حدود ۲۰ میلیون جمعیت است.
خیام نکویی با بیان اینکه بخشی از این ضایعات ناشی از برداشت است، گفت: مثلا ممکن است کمباین‌‌‌هایی داشته باشیم که ۱تا ۲درصد از محصولات کشاورزی را در موقع برداشت از دسترس خارج کند که وقتی این عدد در سطح زیر کشت ضرب شود رقم بسیار بالایی خواهد شد. همچنین سطح زیر کشت گندم آبی ما ۲ میلیون هکتار و سطح زیر کشت گندم دیم ۴ میلیون هکتار و به طور کل ۶ میلیون هکتار سطح زیر کشت آبی و دیم است که یک رقم بسیار بالایی است. حالا اگر در حوزه برداشت این محصول، این میزان ضایعات را به صفر یا کمتر از نیم‌درصد برسانیم قطعا در تولیدات موثر خواهد بود.
وی عنوان کرد: علاوه بر بحث ضایعات شرکت‌های دانشبنیان می‌توانند در بخش مصرف هم ورود کنند. متاسفانه الگوی مصرف غلطی داریم و تقریبا هر ایرانی به طور متوسط ۹۰ تا ۹۳ گرم برنج در روز استفاده می‌کند که هر دانه برنج حدود ۹۰ میلی‌‌‌لیتر آب استفاده می‌کند. اگر هر ایرانی روزی یک دانه برنج دور بیندازد غذای ۲۳هزار نفر در روز به ضایعات تبدیل می‌شود. معاون وزیر جهادکشاورزی در بخش دیگری از صحبت‌‌‌هایش به ضایعات در گندم نان اشاره کرد و گفت: در نان روزانه ضایعات زیادی داریم که بخشی از آن به فرهنگ و بخشی نیز به تولید ارتباط دارد. شرکت‌های دانشبنیان می‌توانند در بخش تولید متمرکز شوند و اقدامات خوبی انجام دهند.
وی گفت: هیچ حوزه‌‌‌ای به اندازه حوزه امنیت غذایی اهمیت ندارد. ارزش ۱۲۵ میلیون تن غذایی که در حال حاضر تولید می‌شود معادل ۷۰ میلیارد دلار است. در شرایط فوق‌‌‌العاده مطلوب که تحریم وجود ندارد ۵۰ میلیارد صادرات نفت داریم. بنابراین یک سال و نیم زمان می‌برد تا با هزینه زیاد آن را تامین کنیم. به همین دلیل نیاز است در این بخش اقدامات متمرکزتری صورت گیرد تا نتایج خوبی حاصل شود. بنابر آمار سالانه ۱۰ تا ۱۶ میلیارد دلار ارز برای تامین غذای موردنیاز از کشور خارج می‌شود که با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانشبنیان و ارائه راهکار برای جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی ظرف مدت ۴ سال می‌توان در ۹۰درصد محصولات اساسی به خودکفایی رسید. با توجه به آنکه بخشی از هدررفت محصولات کشاورزی ناشی از فرسودگی ماشین‌آلات و نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی است، از این رو توسعه مکانیزاسیون و جلوگیری از خام‌فروشی در کاهش هدررفت محصولات کشاورزی تاثیر بسزایی دارد که حمایت مسوولان برای تحقق این هدف، امری ضروری است.
فرسودگی ماشین‌آلات مقصر افزایش ضایعات کشاورزی
در ادامه همین مبحث رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی گفت: بخشی از افزایش ضایعات محصولات کشاورزی مربوط به فرسودگی ماشین‌آلات کشاورزی و بخش حمل‌ونقل است.
به گفته سید رضا نورانی، در کشت و کار محصولات کشاورزی و باغی از داشت، برداشت تا عرضه به بازار هم ضایعات زیادی وجود دارد که با آموزش به بهره‌برداران، نوسازی ماشین‌آلات کشاورزی و توسعه سامانه‌های نوین آبیاری می‌توان در راستای کاهش هدررفت محصولات کشاورزی و منابع پایه کار کرد.
وی ادامه داد: بنا بر آخرین آمار سازمان جهانی فائو سالانه حدود ۳۵درصد محصولات کشاورزی ایران هدر می‌رود.
نورانی با بیان اینکه سالانه ۵ تا ۶درصد محصولات تولیدی صادر می‌شود، گفت: با توجه به آنکه سالانه ۳۰ تا ۳۵درصد محصولات کشاورزی در مراحل مختلف کاشت تا عرضه به بازار نهایی هدر می‌رود، بنابراین با جلوگیری از این حجم از ضایعات و برنامه‌ریزی برای صادرات می‌توان ۵ تا ۶ برابر صادرات را افزایش داد. بنابر آمار از مجموع ۱۶هزار و ۷۰۰ هکتار سطح زیرکشت محصولات کشاورزی، سالانه ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود که این میزان تولید در واحد سطح نسبت به کشورهای توسعه‌یافته پایین است که بخشی از این کاهش تولید ناشی از افزایش ضایعات محصولات کشاورزی است که با اتخاذ برخی راهکارها و تدابیر باید حجم هدررفت تولید را کاهش داد.
مشکلات بازرگانی یکی از علل اصلی افزایش ضایعات
عضو مجمع ملی هماهنگی تشکل‌های بخش کشاورزی گفت: ضایعات در ۲ مرحله تولید، بسته‌بندی و ارائه به بازار وجود دارد که با اتخاذ برخی تدابیر همچون توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی می‌توان از حجم بالای هدررفت جلوگیری کرد.
عطاالله هاشمی تولید بذر مناسب، توسعه مکانیزاسیون در مراحل کاشت، داشت و برداشت و استفاده از سموم را راهکاری برای مدیریت تولید و کاهش ضایعات اعلام کرد و افزود: بازرگانی محصولات کشاورزی از دیگر عوامل افزایش ضایعات به شمار می‌رود چراکه در صورت عدم‌صرفه اقتصادی، کشاورز رغبتی به تولید ندارد.
وی با بیان اینکه سالانه مقدار قابل‌توجهی از تولید محصولات کشاورزی هدر می‌رود، گفت: بنا بر آمار سالانه ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیون تن محصولات کشاورزی در کشور تولید می‌شود که ۳۰ تا ۳۵درصد این میزان معادل ۳۰ تا ۴۰ میلیون تن هدر می‌رود که رقم بسیار بزرگی است که می‌تواند غذای ۲۰ میلیون نفر را تامین کند.
عضو شورای هماهنگی تشکل‌های بخش کشاورزی گفت: برای تنظیم بازار راهی جز استفاده از بذور و نهاده مناسب و همچنین مدیریت مناسب و استفاده از صنایع فرآوری به‌روز با تکنولوژی بالا وجود ندارد تا بتوان از میزان هدررفت محصولات جلوگیری کرد.
نقش موثر توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در کاهش ضایعات
رئیس اتاق اصناف کشاورزی گفت: توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی و جلوگیری از خام‌فروشی راهکار موثر در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی است که برای تحقق این امر وزارت جهاد کشاورزی و دولت باید حمایت‌های لازم را انجام دهند.
به گفته قاسم پیشه ور، اجرای کشت قراردادی و هدایت محصول به سمت صنایع تبدیلی و تکمیلی پس از برداشت علاوه بر ایجاد ارزش افزوده می‌تواند در کاهش هدررفت محصولات هم تاثیر بسزایی داشته باشد.
پیشه ور اجرای الگوی کشت را یکی از راهکارهای موثر در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی برشمرد و گفت: با تخصیص اعتبار مناسب به اجرای مصوبه الگوی کشت تا حد زیادی می‌توان جلوی ضایعات را گرفت که این امر علاوه بر تنظیم بازار در صادرات و ارز‌آوری هم اثر‌گذار است.
رئیس اتاق اصناف کشاورزی گفت: نرخ تسهیلات بخش کشاورزی از ۱۸ به ۲۳درصد افزایش یافت که با این نرخ بهره امکان توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی وجود ندارد و تحقق این امر تنها نیازمند حمایت دولت است.
اصلی‌ترین عوامل بالا رفتن ضایعات بخش کشاورزی
برخی کارشناسان معتقدند حجم ضایعات محصولات کشاورزی کشور به قدری بالاست که صنایع تبدیلی و تکمیلی در حال حاضر جوابگو نیست. «محمد رضایی» فعال و کارشناس بخش کشاورزی پیش‌تر گفته بود : ما کشوری هستیم که بالاترین ضایعات محصولات کشاورزی را داریم؛ یعنی از زمین کشاورزی تا سفره مردم ضایعات ما بین ۳۰ تا ۳۵درصد است! در واقع با توجه به اینکه کشاورز کم سواد است و آموزش ندیده است به همین دلیل به عنوان مثال در حالی که به کشاورز توصیه می‌شود ۱۶۰ کیلوگرم در هکتار بذر گندم بریزد به صلاحدید خود ۲۰۰ کیلوگرم می‌ریزید؛ یعنی ۴۰ کیلوگرم در هکتار در همین ابتدای کار تبدیل به ضایعات می‌شود.
این فعال همچنین معتقد است از نظر تکنولوژی روز دنیا نیز مجهز نیستیم و می‌بینیم که کمباین‌های ما در مزارع ریزش دارد و این خود ۱۰درصد ضایعات را رقم می‌زند.
وی افزود: در ایران سالانه تا ۳۰ میلیون تن ضایعات کشاورزی داریم و در این میان نیروی کار، آب، خاک، انرژی و همه دور ریخته می‌شود و به عبارتی هدر می‌رود.
نبود صنایع تبدیلی مهم‌ترین علت بالا بودن ضایعات کشاورزی
همچنین امین محمودی، کارشناس اقتصادی در حوزه کشاورزی یکی از دلایل اصلی این میزان تولید ضایعات کشاورزی را نبود صنایع تبدیلی در استان‌‌‌های تولیدکننده دانست و ابراز کرد: در حال حاضر استان‌‌‌هایی همچون خوزستان، فارس، کرمانشاه و کردستان و در شمال کشور هم استان‌‌‌هایی نظیر گیلان و مازندران بیشترین تولید محصولات کشاورزی را دارند؛ اما آن میزانی که باید ما صنایع تبدیلی در این استان‌‌‌ها مشاهده نمی‌‌‌کنیم. محمودی تاکید کرد: این صنایع باید با کمک تعاون روستایی و در مراکز تولید محصولات کشاورزی احداث شوند؛ اما مشاهده می‌‌‌کنید که در این رابطه ضعف اساسی داریم.
وی اضافه کرد: هم‌‌‌اکنون همدان، کرمانشاه و خوزستان سهم زیادی از تولید گوجه‌فرنگی و سیر را به خود اختصاص داده‌‌‌اند؛ اما صنایع تبدیلی در آنان نیست و این بزرگ‌ترین ضعف است که سبب می‌شود از نعمت این محصولات بی‌‌‌بهره بمانیم و نتوانیم اشتغال‌زایی کافی داشته باشیم و این درحالی است که بخش زیادی از جمعیت در این مناطق گرفتار بیکاری هستند!
این کارشناس اقتصادی در حوزه کشاورزی یادآور شد: در سالیان اخیر بارها شاهد دپوی میزان زیادی سیب در آذربایجان‌‌‌های شرقی و غربی بودیم. این اتفاق به این علت است که نتوانستیم بازار صادراتی برای محصولات خود ایجاد کنیم.
نقش مدیریت صحیح در کاهش ضایعات
بر اساس این گزارش ضایعات محصولات کشاورزی تنها محدود به محصولات زراعی نیست و در بخش باغات نیز بخش قابل‌توجهی از آنچه توسط باغداران تولید می‌شود به دلایل مختلف در نهایت تبدیل به ضایعات می‌شود. «مجتبی شادلو»، نایب‌رئیس اتحادیه باغداران کشور مبنی بر اینکه چند درصد در شاخه باغبانی ضایعات داریم، گفت: این یک امر ثابت نیست و به شرایطی اعم از بلایای طبیعی و غیر‌مترقبه، حمل‌ونقل و بسیاری موارد دیگر بستگی دارد. البته این دو در کنار عدم‌مدیریت صحیح تولید ضایعات را بالا می‌برد، در واقع بخش عدم‌مدیریت صحیح تولید بحث اصلی ما در این مورد است. شادلو با بیان اینکه بیش از ۹۰درصد تولیدات ما در فضای باز و طبیعی است و مابقی در گلخانه‌هاست گفت: در نتیجه در این شرایط باید از نظر مدیریت تولید طوری عمل کنیم که تمام مراحل کار را یک به یک پیش‌بینی کنیم. این امر در واقع به خود تولیدکننده برمی‌گردد که بر فرض در مورد مبارزه با آفات و بیماری‌ها، آبیاری، هرس و... اگر درست انجام نشود خودبه‌خود ضایعات بالا می‌رود.
وی خاطرنشان کرد: در کنار همه این عوامل ما بحث بازار را داریم؛ یعنی کشاورز به خوبی کارها را مدیریت کرده و بازار به دلیل عدم‌تحویل محصول، رکود یا قیمت پایین دوباره به تولید فشار مضاعف می‌آورد و ضایعات را بالا می‌برد. به عبارت دیگر وقتی بازار به درستی پیش‌بینی نمی‌شود، تولید مبتنی بر بازار نیست و الگوی کشت رعایت نشود در هر صورت دست به دست هم می‌دهند و درصد ضایعات را بالا می‌برد.
نایب‌رئیس اتحادیه باغداران کشور گفت: در مجموع آنچه متاسفانه در حوزه باغبانی رخ می‌دهد این است که حدود ۳۰درصد تولیدات این بخش دچار ضایعات می‌شود و متاسفانه این اتفاق سال‌های سال است رخ می‌دهد و گاهی مواقع کم یا زیاد می‌شود.
کاهش ضایعات ۳۰ درصدی به ۵درصد با ایجاد تعادل در بازار و تولید
شادلو گفت: اگر بحث مدیریتی که دست تولیدکننده و مسوولان، بازار و... در کنار هم باشند و همکاری متقابل داشته باشند قطعا ضایعات تک رقمی می‌شود و به کمتر از ۵درصد می‌رسد. از سوی دیگر اگر همکاری‌های متقابل باشد همان میزان ضایعات هم به بخش صنایع تبدیلی و تکمیلی می‌رود، ارزش افزوده پیدا می‌کند و در قالب میوه‌های خرد، کنسانتره، آبمیوه و سایر محصولاتی که در بازار نیاز است عرضه می‌شود.
وی تاکید کرد: با این وجود وقتی ضایعات ۳۰ درصدی داریم صنایع تبدیلی و تکمیلی ما هم جوابگوی این میزان ضایعات نیست و خودبه‌خود دور ریخته می‌شود و مشکلات مضاعفی را ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر اگر این ضایعات تک رقمی باشد و نه حدود ۳۰ درصدی که الان است، می‌تواند فرصتی برای کل کشور باشد اما الان چنین شرایطی حاکم است و چالشهای زیادی را نیز برای ما ایجاد می‌کند. شادلو معتقد است اگر بحث تعادل بازار و تولید را داشته باشیم، پیش‌بینی لازم را انجام بدهیم و وقتی مازاد تولید داریم از قبل از طریق روابط دیپلماسی بازارهای صادراتی را فراهم کنیم و محصول در چرخه روان قرار بگیرد قطعا نصف ضایعات را کم می‌کند.
وی در خصوص حجم تولید و صادرات محصولات باغی نیز اظهار کرد: در زیر بخش باغبانی حدود ۲۵ میلیون تن در سال تولید داریم اما متاسفانه صادرات ما حدود ۵ میلیون تن است در صورتی که حدود ۵۰درصد از این ۲۵ میلیون تن قابلیت و فرصت صادراتی دارد؛ یعنی باید بالغ بر ۱۰ میلیون تن از تولیدات زیر بخش باغبانی را راهی بازارهای صادراتی کنیم تا تعادل در بازار باشد. اما این یکی از ضعف‌های اساسی ماست که لطمات زیادی به تولید و بالا رفتن ضایعات ما می‌زند. نایب‌رئیس اتحادیه باغداران کشور همچنین تاکید کرد: ضمن اینکه بازار داخل هدف اصلی تولید و تامین ماست اگر در زیر بخش باغبانی مدیریت صحیح باشد و بتوانیم اضافه بر مصرف را صادر کنیم قطعا یک فرصت طلایی برای بخش کشاورزی و کل اقتصاد کشور از حوزه باغبانی حاصل خواهد شد. اما متاسفانه ما قدر این فرصت‌ها را نمی‌دانیم و به عبارتی کالاها را به نوعی رایگان صادر می‌کنیم! به طوری که ترکیه هندوانه ایران را کیلویی ۴هزار تومان می‌خرد و در آن طرف ۱۰ تا ۲۰ برابر قیمت عرضه می‌کنند؛ در حقیقت این کشورها کمین می‌کنند و به قیمت کمتر از کف بازار از ما خرید می‌کنند آن هم به این دلیل که ما تجارت نمی‌دانیم.
