اقتصاد راهبردی راهگذر شمال-جنوب
یک مسیر راهبردی
گذرگاه ترانزیتی و بین‌المللی شمال -جنوب یکی از مهم‌ترین پروژه‌های ارتباطی کشور است که پس از گذشت حدود ۲۰ سال از موافقت‌نامه‌های صورت گرفته هنوز هم با ظرفیت کامل اجرایی نشده است. مهم‌ترین مزیت این گذرگاه کاهش زمان و هزینه ترانزیت از هند به روسیه و آسیای مرکزی است. مسیر معمول از کانال سوئز و دریای بالتیک ۱۱ هزار کیلومتر وسعت دارد ولی گذرگاه شمال جنوب حدود ۷۲۰۰ کیلومتر است که جابجایی کالا از طریق آن حدود ۱۸ روز طول می‌کشد.
طبق داده‌های مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، سهم ایران از بازار صادراتی ۱۵ کشور همسایه حدود ۲ درصد است و بنابراین سهم کشور از بازار صادراتی منطقه به‌طور تقریبی صفر ارزیابی می‌شود.حجم صادرات ایران به ترکمنستان پنج درصد، آذربایجان ۴.۵ درصد، ارمنستان ۶ درصد، ترکیه یک درصد و روسیه ۰.۲ درصد است. ازآنجایی‌که ایران سیاست تقویت ارتباط با همسایه‌های خود را در پیش‌گرفته، با اتمام این مسیر ترانزیتی باید این ارقام افزایش یابد.
ایران با عملیاتی شدن این گذرگاه به ۱۰ شهر روسیه با جمعیت بالای یک‌میلیون نفر در کرانه رود ولگا دسترسی پیدا می‌کند. این گذرگاه یک مسیر ارتباطی بالقوه به آسیای مرکزی و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایجاد می‌کند و بنابراین ایران می‌تواند از آذربایجان به بندری در قزاقستان و نیز به بندرهای گرجستان در دریای سیاه متصل شود که دسترسی مستقیم به بازارهای اروپایی را برای ایران امکان‌پذیر می‌کند.
شاهراه طلایی
با آغاز جنگ اوکراین افزایش نیاز روسیه به جایگزینی کشورهای دیگر با اتحادیه اروپا باعث شد تا هند به یکی از مهم‌ترین اهداف مسکو تبدیل شود. در حال حاضر گذرگاه شمال- جنوب، دروازه روسیه برای دسترسی سریع و ارزان به هند محسوب می‌شود و این مسئله جایگاه مهم ایران و گذرگاه شمال -جنوب برای روسیه را بیش‌ازپیش تقویت کرده است؛ بنابراین ایران از این موقعیت می‌تواند برای تکمیل این گذرگاه و سود اقتصادی ناشی از آن استفاده کند. از سوی دیگر درآمد ترانزیتی این مسیر برای کشور قابل‌توجه است.
طبق پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران، اداره کانال سوئز مصر مجموعه درآمد حاصل از ترانزیت کالا از این مسیر در سال ۲۰۲۱ را پس از گسترش کانال ۷ میلیارد دلار اعلام کرده است. همچنین به‌واسطه افزایش ۱۹ درصدی تعداد کشتی‌های عبوری از ۴۶۶۰ به ۵۵۳۴ و افزایش ۱۶ درصدی وزن کالاها از ۲۷۵ میلیون به ۳۲۰ میلیون تن در سه ماه نخست سال ۲۰۲۳ درآمد کانال در این مدت‌زمانی به اندکی کمتر از ۲.۱ میلیارد دلار رسیده که افزایش ۴۰ درصدی نسبت به سه ماه نخست ۲۰۲۲ را نشان می‌دهد. هرچند در حال حاضر سهم حمل‌ونقل دریایی در جابجایی کالا چشمگیر است اما تکمیل این کریدور اهمیت بسیار زیادی دارد چراکه انتقال کالا را بیش از هفت‌تا۱۰ برابر کرده و از سوی دیگر برای تجار استفاده از قطار باصرفه‌تر بوده و برای جمهوری اسلامی ایران هم سالانه ۲۰ میلیارد دلار درآمد حاصل می‌شود.
چالش‌ها و راهبردها
توجه به این نکته ضروری است که این فرصت تاریخی و بکر به‌سرعت در حال اتمام است چراکه با تعیین تکلیف جنگ اوکراین نیاز روسیه، هند و چین به این مسیر از دست می‌رود و بودجه هنگفتی که ایران برای ایجاد این کریدور هزینه کرده به هدر می‌رود.از سوی دیگر در حال حاضر ضعف زیرساخت‌های قانونی در گذرگاه شمال-جنوب وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر در فرایند احداث و توسعه این گذرگاه به زیرساخت‌های سخت و فیزیکی توجه شده ولی زیرساخت‌هایی مانند قواعد مقررات و محیط حقوقی و قانونی مناسب برای تبادل کالا و سرمایه نیروی کار و داده موردتوجه قرار نگرفته است.درنهایت به دلیل عدم اتصال خطوط ریلی و جاده‌ای به یک شبکه مؤثر حمل‌ونقلی، علی‌رغم سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه در بندرهایی نظیر شهید رجایی (بندرعباس)، شهید بهشتی (چابهار)، امیرآباد و انزلی و آستارا، بازهم ایران نتوانسته سهم زیادی از مبادلات تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.
