جهان‌نما
چرا صنعت آلومینیوم در ایران و جهان مهم است؟
کارشناسان با اشاره به اهمیت آلومینیوم به عنوان یک فلز استراتژیک در بازسازی پایه‌های اقتصادی و صنعتی کشور تلاش دارند پس از تجزیه و تحلیل همه‌جانبه، وضعیت گذشته و حال صنعت آلومینیوم و مواد اولیه اصلی آن یعنی آلومینا و بوکسیت، به یک جمع‌بندی منطقی از دورنمای آینده این صنعت در ایران و جهان برسند. در این نوشتار وضعیت تولید، مصرف و کاربرد آلومینیوم در سطح جهان و مناطق به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گرفته است. جایگاه جهانی و منطقه‌ای ایران از نظر تولید، مصرف و قیمت تمام‌شده ارزیابی شده و از تحلیل شرایط محیط داخل و خارج صنعت و با توجه به نقاط قوت، ضعف و نیز فرصت‌ها و تهدیدات، چشم‌انداز و رسالت صنعت در افق ۱۴۰۴ ارائه شده است و درنهایت نیز برخی اهداف استراتژیک و راهبردهای توسعه ۱۰ساله، تا پایان برنامه پنجم توسعه مطرح شده است. صنعت جهانی آلومینیوم دارای رشد مداوم است و به‌وسیله ۱۰ کشور برتر تولیدکنندگان آلومینیوم تقویت می‌شود. افزایش تقاضا برای آلومینیوم عمدتاً ناشی از رونق صنایع مانند خودروسازی و ساخت‌وساز و... است. با توجه به این افزایش تقاضا فرصت‌های تجاری در بازار جهانی آلومینیوم برای تولیدکنندگان فراهم است و آنها در تلاش برای افزایش درآمد خود هستند.
آلومینیوم به دلیل مزایایی مانند سبک بودن، مقاوم بودن در برابر خوردگی، یکی از مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین فلزات غیرآهنی جهان در کاربردهای صنعتی، تجاری و خانگی است. بنابراین تولید و مصرف آلومینیوم در سراسر جهان نشان‌دهنده کارایی و عملکرد اقتصاد است. بر اساس داده‌های موجود، تولید جهانی آلومینیوم در سال ۲۰۱۹ به 7/ 63 میلیون تن رسید که نسبت به 3/ 64 میلیون تن تولید در سال ۲۰۱۸ کمی کاهش یافته است. گزارش‌های اخیر حاکی از این است که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۶ به 8/ 189 میلیارد دلار برسد. رشد بازار جهانی آلومینیوم عمدتاً ناشی از توسعه سریع صنایع پایین‌دستی از جمله بخش‌های حمل‌ونقل، ساخت‌وساز، مهندسی برق، بسته‌بندی و کالاهای مصرفی و... است. در همین حال، پیشرفت‌های فناوری در تولید آلومینیوم و همچنین بازیافت آلومینیوم نیز نقش مهمی در رشد بازار جهانی آلومینیوم در آینده نزدیک دارد. از نظر جغرافیایی، آسیا و اقیانوسیه به رهبری چین و هند بزرگ‌ترین بازارهای آلومینیوم از نظر تولید و مصرف هستند و پس از آن اروپا و آمریکای شمالی قرار دارند. موقعیت غالب آسیا و اقیانوسیه در صنعت جهانی آلومینیوم عمدتاً به شهرنشینی گسترده، افزایش درآمد و توسعه سریع صنعتی در منطقه نسبت داده می‌شود.
تولیدکنندگان آلومینیوم در جهان
چین بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینیوم در جهان است و بیش از 6/ 55 درصد کل تولید آلومینیوم جهان را به خود اختصاص داده است. سایر کشورهای برتر تولیدکننده آلومینیوم که شامل هند، روسیه، کانادا، امارات، استرالیا، بحرین، نروژ، ایالات‌متحده آمریکا و ایسلند می‌شوند باهم بیش از 6/ 85 درصد کل حجم تولید آلومینیوم جهان را هر سال به خود اختصاص می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود موقعیت پیشرو آنها در بازار جهانی در سال‌های آینده نیز ادامه یابد.
شرکت‌های تولیدکننده آلومینیوم
در ادامه به معرفی شرکت‌های برتر در زمینه تولید آلومینیوم می‌پردازیم.
چالکو: شرکت آلومینیوم چین بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینا و بزرگ‌ترین شرکت آلومینیوم در جهان از نظر حجم تولید است که در زمینه استخراج بوکسیت و زغال‌سنگ، پالایش آلومینا و ذوب اولیه آلومینیوم فعالیت دارد. دفتر مرکزی این شرکت در پکن، در زمینه تولید و فروش محصولات آلیاژ آلومینیوم، محصولات کربن و سایر محصولات آلومینیومی الکترولیتی نیز فعالیت دارد. چالکو همچنین در بخش‌های دیگر مانند انرژی، بازرگانی و... فعالیت تجاری دارد.
هونگ کیائو: این شرکت در شاندونگ چین مستقر است. یکی از شرکت‌های پیشرو در تولید و فروش آلیاژ آلومینیوم مذاب، شمش آلیاژ آلومینیوم و... فعالیت می‌کند.
روسال: یکی از تولیدکنندگان پیشرو آلومینیوم روسیه مستقر در مسکو است. این شرکت در زمینه تولید و فروش آلومینیوم اولیه و استخراج و پالایش بوکسیت به آلومینا فعالیت دارد. این شرکت در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های آلومینیومی جهان از نظر تولید است و دارای ۱۰ کارخانه ذوب آلومینیوم است که ۹ کارخانه آن در روسیه و یک کارخانه در سوئد هستند.
شینفا: یکی دیگر از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آلومینیوم در جهان است که در گوانگدونگ چین مستقر است. این شرکت عمدتاً آلومینیوم الکترولیتی و سایر محصولات آلومینیومی مرتبط را تولید و پردازش می‌کند. Xingfa یکی از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان اکستروژن آلومینیوم در سرزمین اصلی چین است و اکنون به یک شرکت بزرگ و متخصص در تولید پروفیل‌های آلومینیومی ساختمانی و صنعتی تبدیل شده است.
ریوتینتو آلکان: این شرکت مستقر در مونترال است. ریوتینتو از طریق چندین تجارت معدنی و تولید فلز، از جمله سنگ‌آهن، آلومینیوم، مس و الماس، انرژی و مواد معدنی و... فعالیت می‌کند. این شرکت دارای ۲۴ سایت تولید در سراسر جهان است. محصولات این شرکت شامل شمش، ورق، بیلت اکستروژن، استاک آهنگری و... است.
آلکوا: یکی از رهبران جهان در تولید محصولات بوکسیت، آلومینا و آلومینیوم است که دفتر مرکزی آن در پیتسبورگ، پنسیلوانیا قرار دارد. Alcoa در ۱۰ کشور تجارت دارد و دارای تاسیساتی در استرالیا، گینه، سورینام، تگزاس، سائو لوئیس، برزیل و اسپانیاست. Alcoa دارای بزرگ‌ترین عملیات استخراج بوکسیت در جهان، یک سیستم پیشرو در تصفیه آلومینا و همچنین شبکه جهانی کارخانه‌های ذوب آلومینیوم است.
امارات گلوبال آلومینیوم: امارات گلوبال آلومینیوم، بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینیوم در جهان است که در امارات متحده عربی مستقر است. این شرکت محصولات آلومینیومی با کیفیت بالا شامل آلومینیوم اولیه، بوکسیت تولید می‌کند. سبد محصولات آن شامل محصولات با خلوص بالا و ذوب مجدد ریخته‌گری، محصولات نورد و بیلت است.
نورسک هیدرو: مقر آن در نروژ است، یکی از شرکت‌های پیشرو جهان در زمینه‌های بوکسیت و آلومینا، فلز اولیه، محصولات نورد، محلول‌های اکسترود‌شده و انرژی است. این شرکت که در تمام بخش‌های بازار آلومینیوم، از تولید فلز اولیه گرفته تا بازیافت و استفاده مجدد از آن، درگیر است، امروزه یک شرکت آلومینیومی کاملاً یکپارچه با ۳۵ هزار کارمند است که در ۴۰ کشور جهان فعالیت دارد.
ایست هوپ گروپ: یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های سرمایه‌گذاری در چین است. این شرکت در صنایع برق، آلومینیوم، فلزات غیرآهنی، بیوشیمیایی و سایر صنایع سرمایه‌گذاری می‌کند. این شرکت دارای چندین کارخانه ذوب آلومینیوم در چین و خارج از کشور است که آن را به یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های آلومینیوم در جهان تبدیل می‌کند.
چاینا پاور اینوستمنت : شرکت سرمایه‌گذاری برق چین، معروف به CPI، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق دولتی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری در چین است. CPI که مقر آن در پکن است، ظرفیت‌های عظیمی در زمینه برق، تولید زغال‌سنگ، ذوب آلومینیوم، پالایشگاه آلومینا و تولید بوکسیت دارد.
صنعت آلومینیوم در ایران
صنعت آلومینیوم در ایران صنعتی استراتژیک و مهم است. دومین فلز جهان، با ویژگی‌ها و کاربردهای متنوعش سهم عمده‌ای در اقتصاد و تجارت جهان و ایران دارد. این ماده، مهم‌ترین فلز بازیافتی است. سالانه 45 میلیون تن از آن در جهان تولید می‌شود که یک‌سومش از بازیافت است. گستردگی صنعت آلومینیوم موجب ایجاد شغل برای بیشتر از یک میلیون نفر در ایران و جهان شده است.
سایت موجان در گزارشی برای اینکه بیشتر با وضعیت صنعت آلومینیوم در ایران آشنا شویم، به جایگاه و وضعیت این صنعت در کشور پرداخته است.
اهمیت صنعت آلومینیوم در ایران
آلومینیوم از فلزات اساسی غیرآهنی، بسیار سبک و مستحکم است. قابلیت شکل‌پذیری، انعطاف، رسانایی عالی و خاصیت ضدزنگ ویژگی‌های ایده‌آل این آلیاژ است. این فلز چکش‌خوار در صنایع مختلف همچون خودروسازی، صنعت ساختمان، صنایع نظامی و هوافضا بسیار پرمصرف است.
کشور ما به دلیل دسترسی به ذخایر گازی و انرژی جایگاهی مناسب برای سرمایه‌گذاری در صنعت آلومینیوم دارد. ارزش افزوده این فلز پنج برابر فولاد است؛ ارزآوری آن از صادرات افزایش یافته و تعداد زیادی شغل ایجاد کرده است. به همین دلیل در برنامه‌های توسعه از اهمیت بسیاری برخوردار است.
تاریخچه صنعت آلومینیوم در ایران
فقط بیش از یک سده از تولید آلومینیوم گذشته است. کشف این فلز جوان به سال 1886 برمی‌گردد. اولین شرکت آلومینیوم در آمریکا 20 سال بعد تاسیس شد. اولین شرکت تولیدی آلومینیوم در ایران شرکت ایرالکو است. این شرکت در سال 1346 با مشارکت پاکستان و آمریکا تاسیس شد و در سال 1351 به بهره‌برداری رسید.
وضعیت صنعت آلومینیوم در ایران
طبق آخرین وضعیت، صنعت آلومینیوم در ایران با سه کارخانه تولیدی در جایگاه هجدهم جهان از نظر ظرفیت تولید آلومینیوم قرار دارد. شرکت‌های متعددی در چرخه تولید بالادستی تا پایین‌دستی مشغول فعالیت‌اند.
شرکت‌های فعال در تولید آلومینیوم اولیه (بالادستی):
1- شرکت ایرالکو یا آلومینیوم ایران در مرکزی
2- شرکت سالکو مجتمع آلومینیوم جنوب
3- شرکت المهدی هرمزال در هرمزگان
واحدهایی که در مرحله تولید پایین‌دستی صنعت آلومینیوم در ایران مشغول فعالیت‌اند:
آلومینیوم پارس در مرکزی گروه کارخانه‌های نورد آلومینیوم در مرکزی
آلومینیوم هزار در کرمان آلوم تک و آلومراد در قزوین
پارس آلومان کار در قزوین
طرح‌های در حال اجرا در زنجیره تامین صنعت آلومینیوم ایران:
آلومینیوم جنوب در استان فارس آلومینیوم جاجرم در خراسان شمالی
بیشترین میزان تقاضا برای تولید فلزات صنعتی، متعلق به آلومینیوم است. ایران ظرفیت این را دارد که سهم بیشتری در بازار جهان داشته باشد. خصوصاً در دهه‌های اخیر که تقاضای این فلز شش درصد افزایش یافته است. تعداد معادن، میزان استخراج و میزان اشتغال‌زایی صنعت آلومینیوم در ایران از سال 1365 افزایش داشته است. جمعاً هشت معدن در ایران مشغول استخراج بوکسیت هستند.
چالش‌های صنعت آلومینیوم در ایران
در این میان، افزایش بهای انرژی و تغییرات قیمت جهانی آلومینیوم، هزینه‌های تولید و مواد اولیه و تحریم چالش‌هایی است که صنعت آلومینیوم ایران در بخش بالادستی با آن دست‌به‌گریبان است. کیفیت کار تولید هم در بخش پایین‌دستی اثرگذار است. اینها مواردی است که برای توسعه صنعت آلومینیوم ایران نیاز به دقت و اتخاذ استراتژی مناسب دارد. بر اساس مطالعات، تولید آلومینیوم در ایران با توجه به هزینه‌های مبادله‌ای و غیرمبادله‌ای مزیت تولیدی ندارد. هزینه تولید هر یک دلار شمش آلومینیوم بیش از یک دلار است. ایران در تولیدات بالادستی صنعت آلومینیوم از مزیت نسبی صادراتی برخوردار نیست. اما در حلقه‌های پایین‌دستی بعد از مرحله شمش آلومینیوم بیشترین مزیت نسبی را دارد. مثلاً در حوزه پودر آلومینیوم و محصولاتی که از آن تهیه می‌شود، ظرفیت رشد فراوانی دارد.
چرخه تولید آلومینیوم
پیشین و بالادستی:
معدن آلومینا ذوب آلومینیوم
پسین و پایین‌دستی:
نیمه‌ساخته‌ها در دو حالت: تولید فلز از فلز اولیه و بازیافت آن.
محصولات نهایی بازیافت
بر اساس گزارش انجمن بین‌المللی آلومینیوم، چرخه عمر تولید آلومینیوم از پنج واحد تشکیل شده:
معدن‌کاری بوکسیت تولید آلومینا تولید آند برای فرآیند ذوب
تولید آلومینیوم مذاب تولید فلز یا شمش آلومینیوم
مواد اولیه تولید در صنعت آلومینیوم در ایران و جهان: بوکسیت، آلومینا، آند، کریولیت و آلومینیوم اولیه و ثانویه است.
منشأ آلومینیوم، بوکسیت، اکسید آلومینیوم یا سنگ معدن آلومینیوم است. از بوکسیت آلومینا می‌سازند و در مراحل بعد آلومینیوم به دست می‌آید.
98 درصد آلومینیوم جهان از بوکسیت ساخته می‌شود. بوکسیت با الکترولیز به آلومینیوم مایع تبدیل شده و به‌صورت شمش ریخته‌گری می‌شود. این شیوه برخلاف روش دوم، انرژی و هزینه بیشتری می‌برد. کیفیت بوکسیت به زمان، نوع فناوری، شرایط اقتصادی و سیاسی و شرایط بهره‌برداری بستگی دارد.
روش دیگر تولید آن با استفاده از آلومینیوم ثانویه یا بازیافتی انجام می‌شود. در روش دوم، آلومینیوم بازیافتی را از ضایعات نو و کهنه می‌سازند. انرژی لازم برای ساخت آلومینیوم ثانویه پنج درصد انرژی تولید آلومینیوم اولیه است. ضمن اینکه گازهای گلخانه‌ای کمتری ایجاد می‌کند. بیشتر قطعات آلومینیومی خودرو از جنس همین آلومینیوم است. 50 درصد آلومینیوم قراضه مصرفی جهان از قراضه‌های کهنه است. چین و آلمان بزرگ‌ترین واردکنندگان آلومینیوم قراضه هستند.
