پایتخت عربستان از حالا برای «ترافیک و آلودگی‏‏‌ هوای ۱۰ سال آینده» آماده شد؛

پول‌های نفت در خدمت شهروندان؛ ترافیک غول‏‏‌ها در متروی ریاض

دنیای اقتصاد -صدیقه نژادقربان : شهر ریاض، پایتخت عربستان سعودی، سرانجام، پس از وقفه‌‌‌ای پنج‌ساله، بزرگ‌ترین سیستم حمل‌ونقل عمومی جهان را ساخت و اولین شبکه متروی کاملا خودکار جهان را پس از ۱۰ سال انتظار در دسامبر امسال افتتاح کرد. پروژه‌‌‌ای که با تامین مالی دولتی و سازندگان و پیمانکاران ۳۵ شرکت بین‌المللی از ۱۳ کشور جهان، ریاض را به پیشتاز سیستم حمل‌ونقل جهانی بدل کرد و عنوان صاحب «طولانی‌‌‌ترین شبکه متروی خودران جهان» را به این شهر اختصاص داد. شبکه حمل‌ونقل عمومی ریاض با ۱۷۶ کیلومتر شبکه مترو، ۶ خط کاملا خودکار، ۸۵ ایستگاه با طراحی مشهورترین معماران جهان، به اضافه ۲۴ مسیر اتوبوس با پوشش ۱۹۰۰ کیلومتری و ۳هزارایستگاه، همراه با امکانات پارک و سواری، با سرمایه‌گذاری ۲۷ میلیارد دلار (که بخش زیادی از این رقم به مترو اختصاص دارد)، اولین شبکه حمل‌ونقل عمومی عربستان سعودی و بزرگ‌ترین پروژه زیرساختی در سراسر جهان است.

این سیستم پیشرفته حمل‌ونقل عمومی، با ارزش ۲۷ میلیارد دلار، نقش مهمی در کاهش تراکم ترافیک شهر ایفا می‌کند، زیرا ۹۰‌درصد از سفرها با وسایل نقلیه انجام می‌شود. در خیابان‌‌‌های ریاض در حال حاضر روزانه ۹ میلیون سفر با خودرو انجام می‌شود که نیاز به شبکه حمل‌ونقل عمومی را ضروری می‌کند. رشد سریع جمعیت، همراه با لغو ممنوعیت رانندگی زنان در سال ۲۰۱۸، به افزایش قابل‌توجه ترافیک در پایتخت منجر شده است و رانندگان اغلب ساعاتی را در ازدحام روزانه سپری می‌کنند.

جمعیت رو به افزایش ریاض طی ۱۰ سال آینده باعث شده تا ساخت مترو برای کاهش ازدحام و آلودگی در خیابان‌‌‌های پایتخت به موضوعی حیاتی بدل شود. شکی نیست که کشور ثروتمند عربستان سعودی با ابرساختارهای خود در حال رقابت با سایر نقاط جهان است. اما هدف از ساخت متروی ریاض بسیار فراتر از خودنمایی است. ریاض، پایتخت عربستان سعودی، یکی از پرسرعت‌ترین شهرهای در حال رشد جهان است؛ کلان‌شهری که جمعیت آن از سال ۱۹۹۰ دو برابر شده و به ۷ میلیون نفر رسیده است، و پیش‌بینی می‌شود طی یک دهه به ۹ میلیون نفر برسد. بنابراین، دولت عربستان سعودی بسیار نگران سیستم حمل‌ونقل در شهر است. این نگرانی آنها را به فکر ساخت متروی ریاض انداخت.

پروژه متروی ریاض با مجموع بودجه ۲۲.۵ میلیارد دلاری، تلاش بلندپروازانه‌‌‌ای برای متحول کردن زیرساخت‌‌‌های حمل‌ونقل عمومی ریاض و ایجاد یک شبکه متروی مدرن و کارآمد است. ساخت متروی ریاض نقش قابل‌توجهی در توسعه شهری آن داشته است. هنگامی که این شبکه به طور کامل فعال شود، سیستم جدید متروی ریاض به شهری در حال رشد خدمت خواهد کرد. این نشان‌‌‌دهنده تلاشی هماهنگ از سوی سازمان توسعه ریاض (RDA) برای کاهش وابستگی شهر به سفرهای خودرویی است و تعداد سفرهای خودرویی در این شهر را تا دو میلیون در روز کاهش می‌دهد.

بر اساس چشم‌‌‌انداز 2030، دولت عربستان سعودی پروژه‌‌‌های بلندپروازانه متعددی را آغاز کرده است که زمانی غیرممکن به نظر می‌‌‌رسید. در طول دهه گذشته، این کشور میلیاردها دلار درآمد نفتی خود را به ابتکاراتی با هدف ایجاد میراثی پایدار اختصاص داده است. این پروژه در حالی انجام می‌شود که این کشور خاورمیانه به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد متکی به نفت خود و انشعاب به بخش‌‌‌های دیگر مانند «گردشگری» و «خدمات مالی» است.  توسعه «سیستم حمل‌ونقل سریع» برای همسویی با خواسته‌‌‌های دوران مدرن است. این خطوط مترو با هدف جایگزین شدن خودروهای شخصی و استفاده هرچه بیشتر شهروندان سعودی و گردشگران و مسافران احداث شده است. برای پرداختن به این موضوع، مقامات سعودی طرحی را برای کاهش زمان رفت‌وآمد به عنوان بخشی از یک استراتژی بلندمدت ترسیم کرده‌‌‌اند. ایستگاه مترو یکی از عناصر کلیدی این طرح است که با هدف کاهش تعداد خودروها در جاده‌‌‌ها و بهبود کیفیت هوا در کلان‌شهرها انجام می‌شود. یکی از مهم‌ترین پتانسیل‌‌‌های متروی ریاض «صرفه‌‌‌جویی در زمان» است. این پروژه چند میلیارد دلاری با الهام از میراث محلی و با حمایت سه کنسرسیوم بین‌المللی از 13 کشور در سراسر آمریکای شمالی، اروپا و آسیا، نقطه عطف مهمی در توسعه زیرساخت‌‌‌های این کشور است. متروی ریاض قرار است پس از تکمیل، جریان ترافیک و کیفیت زندگی ساکنان را بهبود ببخشد.

سیاستگذاری‌‌‌های متروی ریاض

هدف سیستم حمل‌ونقل جدید فراهم کردن دسترسی بهتر ساکنان ریاض و بازدیدکنندگان به مکان‌‌‌های کلیدی، مانند مدارس، مراکز درمانی، مراکز تجاری و ادارات دولتی است. این پروژه همچنین به دنبال کاهش تراکم ترافیک، کاهش زمان سفر و کاهش اثرات زیست محیطی استفاده از وسایل نقلیه شخصی از طریق  کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای است.

انتظار می‌رود متروی ریاض با بهبود اتصالات شهری و افزایش رفت و آمد روزانه از فعالیت‌‌‌های اقتصادی حمایت کند، زیرا با اهداف چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی که بر نوسازی زیرساخت‌‌‌ها و توسعه پایدار شهری تاکید دارد، همسو است. علاوه بر افزایش استانداردهای زندگی، ارتقای زیرساخت‌‌‌های این کشور، به اقتصاد عربستان کمک می‌کند تا درآمدهای اقتصادی خود را به فراتر از اقتصاد متکی به نفت برساند تا از آسیب‌‌‌پذیری آن در برابر هر گونه سقوط قیمت جهانی نفت در آینده جلوگیری کند. پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی از آن است، خدمات جدید مترو نه‌تنها اقتصاد محلی عربستان سعودی را ارتقا دهد، بلکه کیفیت زندگی را با کاهش زمان سفر در ریاض افزایش دهد.

این طولانی‌‌‌ترین متروی بدون راننده در جهان و دومین سیستم مترو در عربستان سعودی است. انتظار می‌رود این پروژه جدید، محور سیستم حمل‌ونقل عمومی شهر باشد که با یک شبکه اتوبوس حمل‌ونقل سریع (BRT) به طول 85 کیلومتر (53 مایل) ادغام شده است. این طرح به کاهش مصرف 400‌هزار لیتر سوخت در روز کمک می‌کند و در نتیجه انتشار آلاینده‌‌‌های هوا در شهر را کاهش می‌دهد.

این پروژه به طور یکپارچه با شبکه گسترده اتوبوس‌‌‌های شهر ادغام می‌شود و به مسافران امکان جابه‌جایی بی‌‌‌دردسر بین خطوط مترو و اتوبوس را می‌دهد و در نتیجه باعث افزایش اتصال و دسترسی کلی می‌شود. مترو با استفاده از سیستم کارت هوشمند بدون تماس برای پرداخت کرایه، راحتی را برای مسافران تضمین می‌کند که می‌توانند به راحتی کارت‌‌‌های خود را به صورت آنلاین یا در ایستگاه‌‌‌ها شارژ کنند و تجربه سفر را ساده‌‌‌تر کنند. این پروژه شامل ایجاد مناطق مناسب برای عابر پیاده، مسیرهای دوچرخه‌سواری، و محوطه‌سازی در اطراف ایستگاه‌‌‌هاست که باعث ایجاد محیط شهری پایدارتر و قابل سکونت می‌شود.  همچنین، سیستم مترو از HESOP که یک سیستم ترمز قطار و بازیابی انرژی است، استفاده خواهد کرد. فناوری HESOP انرژی ترمز را از قطارها بازیابی می‌کند. انرژی الکتریکی بازیافت‌شده را می‌توان به شبکه عمومی تزریق کرد یا برای تامین برق تجهیزات الکترومکانیکی در ایستگاه‌‌‌ها استفاده کرد. انتظار می‌رود این سیستم از انتشار حدود سه میلیون کیلوگرم کربن جلوگیری کرده و 6.6 میلیون کیلووات انرژی در سال صرفه‌‌‌جویی کند.  ایستگاه‌‌‌ها برای به حداکثر رساندن نور طبیعی و تهویه طراحی شده‌‌‌اند و همچنین، قطارها حداقل انرژی را مصرف می‌کنند و به تلاش‌‌‌های حفاظت از محیط‌زیست ادامه می‌دهند.

رقابت ابر‌شرکت‌های جهان

این پروژه عظیم توسط «کمیسیون سلطنتی شهر ریاض (RCRC)» و با ابتکار «حمل‌ونقل عمومی ریاض (RPT)» برای ارائه راه‌حل‌‌‌های حمل‌ونقل عمومی یکپارچه، کاهش تراکم ترافیک و بهبود کیفیت زندگی جمعیت رو به رشد شهر طراحی شده است که برای طراحی، ساخت و بهره‌برداری از آن بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهانی حمل‌ونقل و ساخت‌وساز همچون سامسونگ کره‌جنوبی را به رقابت با یکدیگر واداشت.

کمیسیون حمل‌ونقل ریاض برای ساخت و طراحی متروی این شهر، قراردادی را با سه کنسرسیوم BACS، ANM و FAST در آگوست 2013 امضا کرد.  این سه کنسرسیوم متشکل از 35 شرکت بین‌المللی متخصص در ساخت‌وساز، طراحی، بهره‌‌‌برداری و نگهداری هستند. امروزه بیش از 52هزار نفر به 23 زبان مختلف روی این پروژه کار می‌کنند.

علت حضور ذی‌نفعان زیاد در این پروژه علاوه بر سند چشم‌انداز 2030 عربستان و برگزاری دو رویداد مهم جهانی یعنی اکسپو 2030 و جام جهانی 2034، یکی دیگر از عوامل کلیدی مشارکت ذی‌نفعان، تاثیرگذاری این اقدامات بر مناطق مسکونی و تجاری و همچنین سازمان‌های دولتی متعدد است که امکان سرمایه‌گذاری‌‌‌های آتی برای ساخت‌وسازهای دیگر همچون ساخت بلندترین برج جهان را فراهم می‌کند.

پروژه متروی ریاض به عنوان یک تلاش مشترک شامل مشارکت چند نهاد و معمار جهانی است که هر کدام نقشی محوری در توسعه آن ایفا می‌کنند.

برای ارائه طرح‌‌‌های نمادین برای چهار ایستگاه مهم ریاض، HCDA یک رقابت بین‌المللی معماری راه‌اندازی کرد. زاها حدید، از لندن، برنده ساخت ایستگاه منطقه مالی ملک عبدالله شد. Gerber Architekten، شرکتی آلمانی، به عنوان طراح ایستگاه اولایا برگزیده شد. Snohetta، از نروژ، برای ایستگاه مرکز شهر و عمرانیه، از عربستان سعودی، برای ایستگاه غربی انتخاب شدند. این ایستگاه‌‌‌های نوآورانه افق ریاض را تغییر خواهند داد. اپراتور حمل‌ونقل فرانسوی RATP Dev نیز نقشی کلیدی در توسعه و بهره‌‌‌برداری آن ایفا می‌کند. بخشی از مدیریت این مترو برعهده این شرکت فرانسوی و شرکت حمل‌ونقل عمومی عربستان (SAPTCO) است که هماهنگی بین سیستم‌های مترو و اتوبوس را تضمین می‌کند. HCDA از خدمات زیمنس، بمباردیر و آلستوم بهره می‌‌‌برد و همچنین، مرسدس بنز و MAN ناوگان اتوبوس‌‌‌های شهری را تامین خواهند کرد.

هزینه‌‌‌های ساخت و تامین آ‌‌‌ن

مجموع هزینه ساخت بزرگ‌ترین سیستم حمل‌ونقل جهانی حدود 27 میلیارد دلار برآورد شده است که از این مبلغ، 22.5 میلیارد دلار به ساخت کامل متروی ریاض اختصاص یافت.

برای ایجاد این سیستم، دولت عربستان قراردادهایی را با شرکت‌های پیمانکاری و مهندسی از سراسر جهان منعقد کرد. بزرگ‌ترین قرارداد، به ارزش 10 میلیارد دلار، به Bechtel، یک شرکت مستقر در ایالات متحده و متخصص در پروژه‌‌‌های بزرگ داده شد. کنسرسیوم دوم با نام Fast، به رهبری شرکت اسپانیایی یک قرارداد 7.9 میلیارد دلاری برای ساخت سه خط امضا کرد که این قرارداد 7.9 میلیارد دلاری از طریق صندوق سرمایه‌گذاری عمومی دولت عربستان سعودی تامین می‌شود. کنسرسیوم ANM با سرپرستی شرکت ایتالیایی نیز، برنده قرارداد 5.2 میلیارد دلاری شد.

منبع اصلی وجوه جمع‌‌‌آوری‌شده برای ساخت متروی ریاض، «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» است که دولت عربستان سعودی با استفاده از درآمدهای نفتی آن را اداره می‌کند. بخشی از این مبلغ (حدود 5 میلیارد دلار) به صورت نقدی و مابقی به‌‌‌شکل ترکیبی از بودجه بانک و آژانس اعتبار صادراتی (ECA) تامین مالی می‌شود. آلستوم نیز سیستم متروی بدون راننده خودکار خود را با قراردادی 1.5 میلیارد دلاری امکان‌‌‌پذیر کرد.

وزارت دارایی پادشاهی و سازمان توسعه آریاد (ADA)، نهاد مدنی مسوول پروژه مترو و سایر زیرساخت‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل عمومی در ریاض، با برخی از بانک‌های بین‌المللی برای بررسی امکان تامین مالی رایزنی کرده است. بانک‌هایی از جمله دویچه بانک آلمان و اچ‌‌‌اس‌‌‌بی‌‌‌سی بریتانیا، پیشنهادهای خود را برای یک نقش مشاوره ارائه کرده‌‌‌اند و احتمالا انتقال را برای دولت ترتیب می‌دهند.  هزینه متروی ریاض مستقیما از منابع مالی دولتی پرداخت می‌شود. این نشان می‌دهد که طرح مترو عمدتا تحت‌تاثیر کاهش هزینه‌‌‌های دولت به دلیل کاهش قیمت نفت قرار نگرفته است. افتتاح این پروژه در حالی انجام می‌شود که عربستان سعودی به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود به دور از اتکا به صادرات نفت است.

دو چالش ساخت ابرمتروی جهان

در ژوئن 2013، فهرست کوتاهی از سه کنسرسیوم بزرگ جهانی برای ساخت مترو تهیه شد. قراردادها در جولای 2013 منعقد شد و در برنامه اولیه، این پروژه باید تا سال 2019 ساخته می‌‌‌شد، اما باتوجه به چالش‌‌‌های پیش روی این پروژه، 10 سال به‌‌‌طول انجامید. این پروژه، مانند بسیاری از پروژه‌‌‌های بزرگ‌مقیاس، با چالش‌‌‌های مهمی روبه‌رو شده است. این پروژه که در ابتدا قرار بود در سال 2019 افتتاح شود، چند بار به دلیل مسائل مختلف از جمله اختلافات مالی بین مقامات سعودی و پیمانکاران خارجی به تعویق افتاده است. به عنوان مثال، گزارش‌‌‌ها نشان می‌دهد که چند شرکت بین‌المللی برای تسویه به موقع قراردادهای خود با مشکل مواجه شده‌‌‌اند که بر بودجه و برنامه‌‌‌ها تاثیر گذاشته است.

این موضوع در نهایت به یک موضوع دیپلماتیک تبدیل شد و سفارت‌‌‌های ایالات متحده، فرانسه و اسپانیا مداخله کردند تا نگرانی‌های خود را در مورد بدهی‌‌‌های پرداخت‌نشده با مقامات سعودی در میان بگذارند.  این پروژه همچنین با تاخیرهای زنجیره تامین و مشکلات لجستیکی در طول همه‌گیری مواجه شده است و بسیاری از کارگران ساختمانی را در خارج از کشور سرگردان کرده و پنج سال دیرتر از آنچه انتظار می‌‌‌رفت، افتتاح شد.

در حال حاضر، تاخیرهای مکرر و مشکلات مالی در پروژه‌‌‌های «چشم‌‌‌انداز 2030» نگرانی‌هایی را در مورد توانایی عربستان سعودی برای دستیابی به جدول‌‌‌های زمانی بلندپروازانه، قراردادها و حفظ اعتماد سرمایه‌گذاران ایجاد کرده است. اگرچه این چالش‌‌‌ها باعث ایجاد ابهام در مورد آینده برنامه‌‌‌های عربستان سعودی شده بود، اما افتتاح متروی ریاض، تا حدودی اعتماد را به سرمایه‌گذاران خارجی بازگرداند.  علاوه براین، ساخت متروی ریاض در یک محیط بیابانی چالش‌‌‌های بی‌‌‌شماری را به همراه داشت که مهندسان و کارگران باید بر آن غلبه می‌‌‌کردند.

در واقع، دمای سوزان ریاض، به‌‌‌ویژه در ماه‌‌‌های تابستان، چالش‌‌‌های مهمی را ایجاد کرد. مهندسان مجبور بودند ایستگاه‌‌‌ها، مسیرها و سایر زیرساخت‌‌‌ها را برای مقاومت در برابر تنش‌‌‌های حرارتی شدید، با استفاده از مواد و عایق‌‌‌های تخصصی برای جلوگیری از تاب برداشتن، ترک خوردن یا تخریب طراحی کنند.  مواد باید نه‌تنها در برابر گرمای شدید، بلکه در برابر سایش ماسه نیز مقاومت کنند.