چرا توسعه سوتزنی مالیاتی در اقتصاد ایران مهم است؟
ابزار مهار فرار مالیاتی
در ایران نیز اجرای دستورالعمل سوتزنی مالیاتی، به‌‌‌عنوان ابزاری کارآمد برای بهره‌‌‌گیری از ظرفیت نظارتی جامعه و تقویت فرهنگ مالیاتی، گامی اساسی در راستای عدالت اقتصادی و شفافیت مالی به شمار می‌‌‌آید.
گزارشگران مالیاتی با ایفای نقش خستگی‌‌‌ناپذیر، امکان دسترسی به اطلاعات عمیق و محرمانه سازمان‌ها را فراهم می‌کنند و با ثبت موارد مشکوک به فرار یا تخلف مالیاتی، سرعت کشف تخلفات را به‌‌‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند.
تجربه جهانی نشان می‌دهد که نزدیک به ۴۰درصد از پرونده‌‌‌های فرار مالیاتی از طریق گزارش‌‌‌های مردمی افشا می‌شود، در مقایسه با کمتر از ۲۰درصد کشفیات انجام‌‌‌شده توسط بازرس‌‌‌های رسمی.
در ایران، بهره‌‌‌گیری از این ظرفیت مردمی با راه‌‌‌اندازی سامانه آنلاین «سوت‌‌‌زن» قوه‌قضائیه و خط تلفن ۱۵۶۲ نهایی شده است. گزارشگران می‌توانند بدون نیاز به ثبت‌‌‌نام یا ارائه هرگونه اطلاعات هویتی، موارد فساد و فرار مالیاتی را به‌‌‌صورت محرمانه ثبت کنند و از حمایت قانونی کامل برخوردار باشند. این پشتیبانی حقوقی، ضامن امنیت روانی گزارشگران و جلب اعتماد عمومی به سازوکار نظارتی ملی است. سوتزنی مالیاتی صرفا به‌‌‌معنای کشف متخلفان نیست، بلکه نمادی از تعهد اجتماعی و مشارکت فعال شهروندان در حفظ منافع عمومی است. هر گزارش ثبت‌‌‌شده، گامی موثر در تقویت منابع پایدار دولت و ارتقای عدالت اقتصادی به شمار می‌‌‌آید.
افزون بر این، کاهش هزینه‌‌‌های نظارتی و تسریع در فرآیندهای قضایی، از نتایج عملی بهره‌‌‌مندی از این سازوکار اثربخش است.
برای تثبیت و توسعه فرهنگ سوتزنی مالیاتی، لازم است نهادهای مسوول با ابلاغ دستورالعمل‌‌‌های منسجم، تضمین حمایت حقوقی و اطلاع‌‌‌رسانی گسترده، زمینه را برای مشارکت تمامی آحاد جامعه فراهم کنند. تنها در این صورت است که شفافیت مالی و عدالت اقتصادی می‌تواند به واقعیت پایدار در کشور تبدیل شود.
نبض عدالت مالیاتی
در دهه‌‌‌های اخیر، فرار مالیاتی به یکی از بزرگ‌ترین معضلات نظام‌‌‌های اقتصادی جهان تبدیل شده است؛ معضلی که تاثیر منفی آن بر منابع عمومی و خدمات عمومی غیرقابل انکار است. سازوکار «سوتزنی مالیاتی»،«افشای مردمی تخلفات مالیاتی» بر مبنای مشارکت آگاهانه و داوطلبانه شهروندان، به یکی از موثرترین روش‌ها برای کشف و برخورد با این تخلفات بدل گشته است.
در این فرآیند، افرادی مانند کارکنان سابق یا فعلی، حسابداران، شرکا و حتی رقبا، با ارائه اسناد و مدارک مستند از جزئیات تخلفات پنهان - مانند حساب‌‌‌های بانکی مخفی، درآمدهای کاذب و عدم اظهار درآمد واقعی - روند کشف فرار مالیاتی را به‌‌‌طور چشمگیری تسریع می‌کنند. آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد که نزدیک به ۴۰درصد پرونده‌‌‌های بزرگ فرار مالیاتی از طریق گزارش‌‌‌های مردمی شناخته می‌شود، در حالی که مشارکت بازرسان رسمی تنها حدود ۱۹درصد تخلفات را می‌‌‌یابد. این نسبت، نقش کلیدی سوت‌‌‌زن‌‌‌ها را در ارتقای کارآیی نظارت مالیاتی و کاهش هزینه‌‌‌های بازرسی نشان می‌دهد.
تجربه کشورهای پیشرو در این زمینه گواه اثربخشی این سازوکار است. در ایالات‌‌‌متحده، دفتر ویژه سوتزنی IRS از سال ۲۰۰۷ تاکنون بیش از ۶.۳۹میلیارد دلار مالیات معوق را از طریق گزارش‌‌‌های مردمی وصول و بیش از ۱.۰۵ میلیارد دلار پاداش تا سقف ۳۰درصد به سوت‌‌‌زن‌‌‌ها پرداخت کرده است.
در بریتانیا، اداره مالیات و گمرک با جذب اطلاعات مردمی سهم چشمگیری در کشف تخلفات داشته و هم‌‌‌زمان با رفع محدودیت‌های حقوقی، قدم به گسترش این برنامه نهاده است. کره‌جنوبی و کانادا نیز با سیاست‌‌‌های اختصاصی پاداش-۲۰ و ۱۵درصد از مبالغ بازیافتی -تلاش کرده‌‌‌اند شهروندان را در مسیر شفافیت مالی فرا خوانند.
با وجود این، موانعی همچون ترس از تلافی‌‌‌جویی، بی‌‌‌اعتمادی عمومی به محرمانگی گزارش‌‌‌ها و ناهماهنگی مشوق‌‌‌های مالی در کشورها، بهبود فرهنگ سوتزنی را دشوار می‌‌‌سازد. تضمین حمایت قضایی از افشاگران، ابلاغ دستورالعمل‌‌‌های شفاف درباره محرمانگی هویت و پرداخت به‌‌‌موقع و عادلانه پاداش، از مهم‌‌‌ترین الزام‌‌‌های تثبیت این سازوکار در هر نظام مالیاتی است.
در ایران نیز، با ابلاغ دستورالعمل سازمان امور مالیاتی و راه‌‌‌اندازی سامانه سوتزنی قوه قضائیه (سوت‌‌‌زن) و خط تلفن ۱۵۶۲، مقدمات بهره‌‌‌گیری از این ظرفیت مردمی فراهم شده است. گزارش‌‌‌های اولیه حاکی است که تنها در یک سال گذشته، دستگاه‌‌‌های متولی توانسته‌‌‌اند مبلغ قابلتوجهی را از طریق مشارکت شهروندان وصول و پاداشی معادل درصدی از اصل مالیات وصولی را به گزارشگران پرداخت کنند؛ رویدادی که نشان می‌دهد مشارکت آگاهانه مردم می‌تواند ستون عدالت اقتصادی را استوار سازد.
در جمع‌‌‌بندی، سوتزنی مالیاتی با ادغام مشارکت مردمی، حمایت قانونی و پاسخ‌‌‌دهی سریع، نه تنها کشف و برخورد با فرار مالیاتی را تسهیل میکند بلکه فرهنگ مسوولیت‌‌‌پذیری در برابر منافع عمومی را نیز تقویت میکند. پیاده‌سازی موفقیت‌‌‌آمیز این سازوکار در سطح کشور مستلزم اراده سیاسی قوی، هماهنگی بین نهادهای مالیاتی و قضایی و اطلاع‌‌‌رسانی موثر در جامعه است؛ تنها در این صورت است که منابع مالیاتی به عنوان زیربنای تامین رفاه و توسعه پایدار تحقق واقعی خواهد یافت.
در این راستا سید محمد هادی سبحانیان معاون وزیر اقتصاد و رئیس کل سازمان امور مالیاتی در بخشنامه‌‌‌ای دستورالعمل نحوه تشویق گزارشگران فرار مالیاتی موضوع ماده ۳۷ اصلاحیه آیین‌‌‌نامه اجرایی ماده ۳۱۹ قانون مالیات‌‌‌های مستقیم را برای اجرا به ادارات کل امور مالیاتی در سال ۱۴۰۳ ابلاغ کرد.
بر اساس این دستورالعمل، گزارشگران، فرار مالیاتی را در سامانه ثبت کرده و کد رهگیری دریافت می‌کنند؛ واحدهای اجرایی نیز موظفند حداکثر ظرف ۲۰ روز پس از ثبت هر گزارش در سامانه، نتایج بررسی اولیه را بر اساس کد رهگیری اعلام کنند.
کارگروه احراز تخصیص پاداش، هر ۳ ماه یک بار در ادارات کل امور مالیاتی تشکیل می‌شود و ارقام متعلقه را به سازمان امور مالیاتی اعلام میکند. پاداش گزارش فرار مالیاتی حداکثر تا نیم‌درصد مبلغ اصل مالیات تشخیصی یا ۳ برابر معافیت مالیاتی مربوطه تعیین خواهد شد. اگر مالیات متعلقه وصول شود، حداکثر تا یک‌درصد اصل رقم مالیات متعلقه به عنوان پاداش به گزارشگر فرار مالیاتی پرداخت می‌شود. پرداخت پاداش با حفظ محرمانگی انجام می‌شود.
در ایران نیز سازوکار سوتزنی مالیاتی مطابق تجربه موفق جهانی پیاده‌سازی شده است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که هر شهروند با مراجعه به «سامانه جامع مالیاتی» سازمان امور مالیاتی کشور، می‌تواند به‌‌‌صورت محرمانه موارد تخلف یا فرار مالیاتی را گزارش و از حمایت کامل قانونی برخوردار شود.
این ابزار نظارتی مردمی، زمینه‌‌‌ساز ارتقای شفافیت، تحقق عدالت اقتصادی و افزون‌‌‌بر آن، تامین منابع پایدار برای توسعه ملی خواهد بود.
پیامد آینده نگر سوتزنی مالیاتی
سوتزنی مالیاتی به‌‌‌عنوان یکی از ابزارهای مهم مبارزه با فرار مالیاتی، در حال تبدیل شدن به بخش جدایی‌‌‌ناپذیری از نظام‌‌‌های مالیاتی پیشرفته در جهان است.
با توجه به تجربه کشورهای توسعه‌‌‌یافته، این سازوکار نه‌‌‌تنها در کشف تخلفات مالیاتی موثر بوده، بلکه با ایجاد شفافیت، اعتماد عمومی به نهادهای مالیاتی را نیز افزایش داده است.
بررسی روندهای جهانی نشان می‌دهد که در آینده نزدیک، تبعات حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و فناورانه سوتزنی مالیاتی برجسته‌‌‌تر از گذشته خواهد شد.
از منظر حقوقی، حمایت‌‌‌های قانونی از سوت‌‌‌زنان به‌‌‌صورت فزاینده‌‌‌ای گسترش می‌‌‌یابد؛ به‌‌‌طوری که در بسیاری از کشورها از جمله آمریکا و اتحادیه اروپا، مقرراتی برای محافظت از هویت افشاگران و جلوگیری از هرگونه اقدام تلافی‌‌‌جویانه تدوین شده است. انتظار می‌رود چنین حمایت‌‌‌هایی به‌‌‌صورت هماهنگ و فراملی تقویت شود.
از بعد اقتصادی، اطلاعات افشاگران منجر به بازیابی میلیاردها دلار فرار مالیاتی شده و در سال‌های آینده، این روند می‌تواند منبع قابلتوجهی از درآمدهای مالیاتی کشورها را تشکیل دهد. این روند همچنین باعث افزایش میزان پایبندی داوطلبانه مؤدیان به قوانین می‌شود.
از نظر اجتماعی، توسعه سازوکار سوتزنی، حس مسوولیت‌‌‌پذیری شهروندی را در جوامع تقویت میکند. با این حال، در کشورهایی که هنوز فرهنگ گزارش‌‌‌دهی نهادینه نشده، نیاز به آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی برای کاهش بدبینی‌‌‌ها و نگرانی‌های احتمالی وجود دارد.
همچنین با بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های نوین مانند بلاک‌چین، هوش‌مصنوعی و پلتفرم‌‌‌های امن دیجیتال، امکان ثبت گزارش‌‌‌های ناشناس، صحت‌‌‌سنجی خودکار اطلاعات و تحلیل هوشمند گزارش‌‌‌ها فراهم شده است. این ابزارها فرآیند رسیدگی به گزارش‌‌‌های مردمی را سریع‌‌‌تر و مطمئن‌‌‌تر کرده‌‌‌اند.
در ایران نیز، هم‌‌‌راستا با تحولات جهانی، بستر قانونی و فنی لازم برای پیاده‌سازی سازوکار سوتزنی در حال شکل‌‌‌گیری است. سازمان امور مالیاتی کشور با راه‌‌‌اندازی درگاه ملی خدمات مالیاتی (my.tax.gov.ir) امکان ارسال اطلاعات مربوط به تخلفات مالیاتی را فراهم کرده است.
شهروندان می‌توانند با مراجعه به این سامانه، در ارتقای شفافیت اقتصادی کشور نقش‌‌‌آفرینی کنند.
