برنامههای مقابله با تداوم خشکسالی در سال آبی ۱۴۰۲ چیست؟
تاکتیک عبور از بحران آب
مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در بیانیه‌‌‌ای از وضعیت منابع آب کشور در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ گفته و ضمن تاکید بر ادامه تنش‌‌‌آبی کشور برای بهبود حکمرانی آب و کاهش مصرف آب در بخش‌های شهری و کشاورزی پیشنهادهایی را مطرح کرده است. در بخشی از این بیانیه آمده است: به‌رغم آنچه در برخی از رسانه‌‌‌ها درخصوص پربارش بودن سال آبی جاری منتشر شده و این تصور را در اذهان عمومی ایجاد کرده که تنش‌‌‌های آبی کشور کاهش یافته است، آمار و ارقام بیانگر شرایط نامطلوب منابع آب کشور در سال آبی جاری است.
براساس این بیانیه اطلاعات بارش تجمعی از ابتدای مهرماه سال ۱۴۰۱ تا تاریخ ۲۹ اردیبهشت‌ماه سال‌جاری که توسط مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ارائه شده است نشان می‌دهد که در ۲۶استان کشور، بهخصوص در استان‌‌‌های خراسان‌رضوی، قزوین، سمنان، سیستان و بلوچستان و تهران کم‌‌‌بارشی قابل‌توجه و بسیار شدید نسبت به متوسط بلندمدت گزارش شده است. در میان پنج‌استان دیگر تنها استان بوشهر افزایش بارش قابل‌توجهی نسبت به متوسط درازمدت داشته و در چهار استان کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، یزد و کردستان افزایش جزئی بارش نسبت به متوسط درازمدت رخ داده است. میزان بارش در کل پهنه کشور از ابتدای مهرماه سال ۱۴۰۱ تا ۲۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲، در مقایسه با متوسط بلندمدت بیش از ۲۱درصد کاهش داشته است.
شاخص‌‌‌های خشکسالی مانند SPI و SPEI سه‌ماهه تا ۳۶ماهه نشاندهنده تداوم خشکسالی متوسط تا بسیار شدید در غالب مناطق کشور است. تشدید و تداوم کم‌‌‌بارشی و خشکسالی و همچنین افزایش فراوانی این پدیده مخرب در دهه‌‌‌های اخیر موجب کاهش رطوبت خاک و رخداد تمام مراحل خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژی در غالب مناطق کشور شده و اثرات آن سبب بروز مسائل اجتماعی گسترده مانند کاهش معیشت و درآمد کشاورزان، افزایش فقر و مهاجرت اقلیمی و اثرات مخرب محیط‌زیستی مانند کاهش دبی رودخانه‌‌‌ها، کاهش سرانه آب قابل دسترس و بروز تنش‌‌‌های آبی، کاهش آب یا خشک‌شدن تالاب‌ها و دریاچه‌‌‌ها و تخریب محیط‌زیست شده است.
کاهش حدود ۵۰درصدی ورودی به سدها
اطلاعات منتشرشده از سوی دفتر اطلاعات و داده‌‌‌های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران نشاندهنده کاهش حدود ۵۰درصدی ورودی به سدهای کشور، بهخصوص در حوضه‌‌‌های آبریز فلات‌مرکزی و شرقی کشور و سفیدرودبزرگ نسبت به متوسط پنج‌سال اخیر است. همچنین در حوضه آبریز شمال غرب کشور شامل ارس و دریاچه ارومیه، حدود ۲۵درصد و در حوضه‌‌‌های آبریز کرخه و مرزی غرب ۳۵درصد کاهش ورودی به سدها نسبت به متوسط پنج‌سال اخیر گزارش شده است. از طرفی با توجه به تداوم خشکسالی هواشناسی در عمده مساحت کشور، حجم ورودی و ذخیره سدها نسبت به متوسط پنج‌سال اخیر، در مناطق پهناوری از کشور بهخصوص در استان‌‌‌های تهران، خراسان رضوی، اردبیل، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، هرمزگان، خراسان شمالی، همدان، گلستان، سیستان و بلوچستان، مازندران، گیلان، کرمان و مرکزی کاهش قابل ملاحظهای یافته است.
ملاحظات شهری مصرف آب
در این بیانیه درباره ملاحظات شهری مصرف آب پیشنهادهایی مطرح شده است. این مطالعه عنوان کرده است از آنجا که انتظار می‌رود استان‌‌‌هایی که در آنها حجم ورودی و ذخیره سدها کاهش قابل ملاحظهای داشته است، از نظر تامین آب شرب شهری با چالش‌‌‌های اساسی روبه‌رو می‌شوند، مشارکت گسترده مردم برای همکاری در کاهش مصارف آب شرب و اجرای برنامههای مدیریت مصرف آب نظیر توزیع اقلام کاهنده مصرف آب، کنترل فشار و استفاده از ابزارهای تشویقی و تنبیهی اقتصادی بهخصوص در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها برای عبور از تابستان سال‌جاری ضروری است. این امر مستلزم هم‌‌‌افزایی سمن‌‌‌ها، شهرداری‌‌‌ها، رسانه‌‌‌ها، دستگاه‌‌‌های مختلف دولتی و سایر قوا برای تقویت اجرای برنامههای مدیریت مصرف آب شرب است.
اعمال مدیریت کاهش قابل ملاحظه مصرف آب فضای سبز، هم از منظر کاهش برداشت آب و هم از منظر جلب مشارکت شهروندان از دیگر موارد مورد تاکید در این بیانیه است. همچنین اطلاع‌‌‌رسانی شفاف در مورد محدودیت‌های کمی و کیفی در تامین آب شهرها در ماه‌‌‌های پیش‌روی سال آبی جاری پیشنیاز جلب مشارکت‌‌‌های مردمی در مدیریت مصرف آب است.
ملاحظات مدیریت مصرف آب کشاورزی
در این بیانیه پیشنهادهایی برای کاهش مصرف آب کشاورزی مطرح شده است. بر این اساس توصیه شده است که مشوق‌‌‌هایی برای جلوگیری از کشت تابستانه محصولات پرآببر در مناطق دارای خشکسالی هواشناسی شدید و بسیار شدید در تابستان ۱۴۰۲ تعریف و اجرایی شود. همچنین به‌جای پرداخت خسارت خشکسالی به کشاورزان آسیب‌دیده از کم‌‌‌بارشی‌‌‌ها بعد از وقوع خشکسالی، از رویکرد پرداخت برای خدمات اکوسیستمی به صورت پیشگیرانه استفاده و قبل از وقوع خشکسالی، همکاری کشاورزان آسیب‌‌‌پذیرتر در برنامههای حفاظت از منابع آب و خاک جلب شود. همچنین توصیه شده است که از ظرفیت‌‌‌های شبکه ترویج در بخش کشاورزی برای آگاهی‌‌‌بخشی به کشاورزان در مورد وضعیت وخیم منابع آب استفاده شود.
ملاحظات حکمرانی آب
در این بیانیه درباره ملاحظات حکمرانی برای مدیریت مصرف آب محورهایی مشخص شده است. از جمله اینکه جلوگیری از هرگونه افزایش مصرف آب (تبخیر و تعرق) در قالب برنامههای توسعه ضروری است. در این مورد لازم است بخش آب دولت به صورت شفاف و در محضر افکار عمومی در خصوص زیان‌‌‌بار بودن این‌گونه برنامه‌‌‌ها اطلاع‌‌‌رسانی کند. پیشی‌‌‌گرفتن کاهش حجم ذخیره سدها نسبت به کاهش بارش متوسط حوضه‌‌‌ها نشاندهنده افزایش روزافزون برداشت‌‌‌های مستقیم آب از رودخانه در حوضه‌‌‌های بالادست سدهاست. این مطالعه تاکید کرده است، اقدام عاجل در مورد ساماندهی حق‌آبه‌‌‌های آب سطحی و صدور پروانه بهره‌برداری و تفکیک بهره‌‌‌برداران مجاز و غیرمجاز آب سطحی ضروری است. شایان ذکر است که وزارت نیرو از سال ۱۳۶۱ تاکنون براساس قوانین و مصوبه‌‌‌های مختلف موظف به صدور پروانه برای بهره‌‌‌برداران از آب سطحی بوده که این امر به عنوان اولین پیشنیاز حکمرانی بر منابع آب سطحی (به عنوان مصداقی پیچیده از مشترکات) هنوز محقق نشده است.مستندسازی جامع و دقیق اثرات تغییر اقلیم بر آب و هوا، تبخیر و تعرق و منابع آب کشور پیش‌‌‌نیازی برای شروع فرآیند اصلاح نظام بازتخصیص آب است. این مهم سال‌هاست که به تاخیر افتاده است و شدت گرفتن بیش از پیش تنش‌‌‌های آبی، می‌‌‌تواند پیچیدگی‌‌‌های اجرایی و حقوقی تحول در نظام تخصیص آب کشور را صد چندان کند.
در این بیانیه تاکید شده است، همکاری فرابخشی و فراقوه‌‌‌ای در مدیریت تنش‌‌‌های آبی در سال‌جاری و سال‌های مشابه ضروری است. تقویت ظرفیت‌‌‌های نهادی موجود نظیر شورای عالی آب، کارگروه ملی سازگاری با کمآبی و تشکیل شورای ملی گفت‌وگوی آب (پیشنهاد مشترک اتاق بازرگانی و مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس شورای اسلامی) می‌‌‌تواند هزینه‌‌‌های عبور از تنش‌‌‌های آبی جاری و پیش‌رو را کاهش دهد. همچنین اجرای برنامههای مدیریت مصرف آب بهخصوص برنامه ملی سازگاری با کمآبی باید با جدیت دنبال شود؛ چرا که طرح‌‌‌های تامین آب از منابع آب متعارف و نامتعارف ظرفیت کافی برای جبران کمآبی موجود را ندارند. سیاست تجارت محصولات کشاورزی بر مبنای تجارت آب مجازی هوشمندانه، واردات محصولات پرآببر و حمایت از صادرات محصولاتی که تولید آنها به آب کمتری نیاز دارد، نیز باید اصلاح شود.
