آفت ملکی زمینهای کشاورزی
خردهمالکی چیست؟ چرا خردهمالکی یکی از مشکلات اصلی حوزه کشاورزی است؟ چه موانعی مقابل یکپارچهسازی اراضی کشاورزی وجود دارد؟ بهترین راهکار برای یکپارچهسازی اراضی چیست؟
موانع اصلی عدم توفیق دولت‌ها در یکپارچهسازی زمینهای خرد چیست؟
خردهمالکی معضلی است که همواره در زمینه کشاورزی مطرح بوده اما از اصلاحات ارضی به بعد تشدید شده است. یکی از عوامل اصلی که اجازه حل ساده این مساله را در ایران نمی‌دهد، قوانین حقوقی و شرعی است. قوانین ارث در ایران به نحوی تدوین شده که سبب لاینحل شدن بحث یکپارچهسازی اراضی شده است.
البته به این موضوع باید اشاره کرد که همواره یکپارچهسازی و بزرگ بودن اراضی باعث افزایش بهرهوری در کشاورزی نمی‌شود. برخی مطالعات تطبیقی نشان میدهد که آن‌طور که انتظار داشتیم در کشت و صنعت‌‌‌های بزرگ مانند مغان و خوزستان، بهرهوری در اراضی بزرگ، بالا نبوده است، که دلیل آن را باید در نحوه مدیریت دولتی آنها جست‌وجو کرد. مدیریت دولتی در هیچ جای دنیا مطلوب نبوده و ناکارآمدی آن همیشه مطرح بوده است و باید مدیریت در کشت و صنعت‌‌‌های بزرگ به سمت مدیریت بخش خصوصی سوق پیدا کند. موانعی در سر راه وجود دارند که روند کار را بسیار کند کرده است. در این میان به گفته کارشناسان خبره این صنعت بیشتر مسوولان و متخصصان این حوزه با توجه به اطلاعات و داده‌های کتابخانه‌‌ای طرحی را پیشنهاد می‌دهند، درصورتی که بهترین راه تهیه یک طرح مشارکتی با خود کشاورزان است و باید مطمئن باشیم که کشاورز بهترین راه‌حل را میدهد، فقط وظیفه ما این است که راه‌‌‌حل‌‌‌ها را گردآوری، فرموله و مهندسی کنیم.
به هر روی در ۵۰ سال اخیر به سبب توسعه شهری، سرانه زمین کشاورزی در ایران برای هر نفر به یک‌سوم کاهش پیدا کرد و قانونی برای مقابله با خرد شدن اراضی کشاورزی وجود ندارد. یک پژوهشگر کشاورزی در این رابطه گفت: خردی اراضی کشاورزی نه پدیدهای جدید و نه خاص ایران است بلکه در نظام زمین‌داری اکثر کشورهای جهان دیده می‌شود.
احمد مروتی معتقد است: عوامل متعددی مانند مالکیت‌‌های خصوصی، قانون ارث، تغییر کاربری بی‌‌رویه، افزایش شهرنشینی و رهایی زمین از کشاورزی پایدار و مستمر باعث به وجود آمدن پدیدهای به نام خردی اراضی شده است. همچنین کاهش بهرهوری و افزایش هزینه‌های تولید ناشی از خرد شدن اراضی زراعی و باغی یکی از موانع عمده دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی است. وی با بیان اینکه تغییر کاربری اراضی کشاورزی در اثر عوامل مختلفی از قبیل اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به وجود آمده، تصریح کرد: سنتی بودن نظام‌‌های بهره‌‌برداری، ابتدایی بودن امکانات و شیوه‌های تولید کشاورزی در مناطق روستایی، پایین بودن بهرهوری اراضی کشاورزی و فقدان قدرت مالی کشاورزان برای خرید یا معاوضه زمین ازمهم‌ترین عوامل خردی اراضی کشاورزی به شمار می‌‌روند.
معضلات کشاورزی
به باور صاحب‌نظران، خردهمالکی یکی از اصلی‌ترین معضلات کشاورزی استان است که در راستای سیاست‌های نادرست دولت در سال‌های گذشته به وجود آمده اما اجرای طرح الگوی کشت با توجه به تنوع اقلیمی گلستان می‌تواند، مانع تداوم روند خردهمالکی شود.
یکی از علت‌های مهم خرد شدن زمینهای کشاورزی فوت مالک زمینهای کشاورزی و تقسیم زمین بین وراث متوفی است. بر اساس قانون شرع در کشور اگر فردی فوت کند ترکه او بین وراث تقسیم می‌شود و معمولا کمتر اتفاق می‌افتد که وراث زمین را به کیفیت سابق حفظ کنند و معمولا هنگام تقسیم میراث، زمینهای کشاورزی هم بین وراث تقسیم می‌شود و همین موجب خرد شدن زمینهای کشاورزی می‌شود.
تهدید کشاورزی
در همین راستا، دبیر خانه کشاورز گلستان نیز خرد شدن اراضی را یک تهدید بزرگ برای کشاورزی استان برشمرد و گفت: در این زمینه سال‌هاست که قصور و کوتاهی شده است. همچنین نیاز غذایی ما متصل به زمینهای کشاورزی است و اگر ما هر روز این زمینها را کاهش دهیم در آینده وضعیت مناسبی نخواهیم داشت.
علی قلی ایمانی از قانون ارث به عنوان یکی از عوامل موثر خردهمالکی اراضی کشاورزی یاد کرد و گفت: به دلیل اینکه بحث مالکیت شخصی و شرعی و همچنین الزامات قانون مدنی در میان است باید از طریق مراجع و مجلس شورای اسلامی قانون وضع شود تا مانع قطعه قطعه شدن اراضی شد. از سوی دیگر در تقسیم ارث گاهی اراضی کشاورزی آنقدر کوچک می‌شود که دیگر توجیه اقتصادی برای کشاورزی ندارد زیرا وقتی زمینهای کشاورزی از یک حدی کوچک‌تر شوند دیگر نمی‌توان از ماشین‌آلات کشاورزی بهره گرفت و بهرهوری به‌شدت افت می‌کند.
وی افزود: باید به دنبال تجمیع اراضی تحت عنوان شرکتهای سهامی زراعی، تعاونی‌‌های مردم‌نهاد تولید و یکپارچهسازی اراضی با حفظ حقوق مالکیت افراد باشیم تا هم الگوی کشت رعایت شود و هم از تکنولوژی، مکانیزاسیون و آبیاری مدرن در اراضی استفاده کنیم در غیر این صورت هر روز شاهد کوچک‌تر شدن و غیر قابل کشت شدن زمینهای کشاورزی خواهیم بود.
با توجه به تبعات و آثاری که خردهمالکی بر اقتصاد کشاورزی و کاهش بهرهوری این صنعت دارد و با وجود اینکه همه متخصصان و صاحب‌نظران بر خسارت‌های این معضل بر پیکر صنعت کشاورزی هشدارهای لازم را دادند اما هنوز اقدام درخوری برای جلوگیری از این معضل انجام نشده است.
کاهش هزینه‌های کشاورزی
همچنین معاون بهبود تولیدات جهادکشاورزی گلستان ضمن تاکید بر جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی گفت: باید قانون ارث بازنگری شود، چرا که با فوت یک‌فرد زمینهای کشاورزی بین چند نفر تقسیم شده و خردهمالکی را به وجود می‌آورد و هر سال متاسفانه شاهد افزایش این مساله هستیم.
محمد‌رضا عباسی با بیان اینکه ۶۳۰ هزار زمین کشاورزی در استان وجود دارد که از این میزان ۷۵ درصد آن کمتر از سه تا پنج هکتار است که این مساله سبب می‌شود هزینه‌های کشاورزی افزایش یابد، ادامه داد: برای اینکه بتوانیم یک کشاورزی اقتصادی داشته باشیم باید قطعات زمینها بیش از ۱۰ هکتار باشد، چرا که کشت مزارع به صورت یکپارچه هزینه‌های کاشت، داشت و برداشت محصولات را کاهش میدهد.
وی با اشاره به اینکه در خردهمالکی کشاورزی به صورت سنتی و نیمه سنتی انجام می‌شود، افزود: اگر بخواهیم سیستم آبیاری‌های نوین و مکانیزه کردن کشاورزی استان را داشته باشیم باید از قطعه‌قطعه شدن اراضی جلوگیری شود برای این منظور تعاونی تولید و سهامی زراعی را ایجاد کردیم اما متاسفانه به دلیل مباحث فرهنگی کشاورزان از آن استقبال نداشتند لذا تنها در شمال استان با توجه به اینکه قطعات زمینهای کشاورزی وسیع‌تر است، ۶۰ تعاونی تولید برای کشت یکپارچه در این اراضی فعال هستند.
با همه خسران‌هایی که خردهمالکی برای کشاورزی استان به وجود آورده، متاسفانه هنوز متولیان امر راهکار مناسبی برای حل این مساله ندارند و برنامه مشخص و زمان‌بندی‌شده‌ای برای مقابله پیش‌بینی نکردند. با توجه به اینکه عمده صنعت پویا و درآمدزای استان کشاورزی است به نظر می‌رسد نیاز است مدیران استان برای حل این مشکل هرچه سریع‌تراقدام کنند.
چه باید کرد؟
از آنجا که یکی از علل مهم تقسیم اراضی زراعی و باغی به قانون ارث بازمی‌گردد شاید یکی از راه‌های جلوگیری از خرد شدن زمینها به حفظ زمین با همکاری و مشارکت ورثه باز گردد. ورثه می‌توانند با مشارکت هم زمین را به کیفیت سابق حفظ کنند و از منافع آن به صورت مشترک منتفع شوند. همچنین در صورت عدم توافق ورثه، وراث می‌توانند سهم خود را به یکی از ورثه بفروشند و از خرد شدن آن جلوگیری کنند. البته اجرا شدن هر کدام از این روش‌ها نیازمند همکاری و مشارکت وراث و اعتماد متقابل به یکدیگر است.
در این میان به گفته این کارشناسان ایجاد شرکتهای بزرگ کشت و صنعت یکی از راه‌های جلوگیری از خرد شدن زمینهای کشاورزی و حرکتی برای ایجاد زمینهای بزرگ کشاورزی است. اگرچه تعداد این شرکت‌ها در کل کشور اندک هستند و برخی همچون کشت و صنعت هفت تپه در خوزستان با چالش‌های مهمی روبه‌رو شده‌اند اما در مجموع امروز در کشورهای مختلف این شرکتهای بزرگ کشت و صنعت توانسته‌اند اقدامات مهم و موثر در راستای تولید و اشتغال انجام دهند. در چنین شرکت‌هایی همه کارها از زمان کاشت و داشت و برداشت تا فرآوری و تولید محصولات نهایی در این شرکت انجام می‌شود که با پایین آمدن هزینه‌های تولید، محصول نهایی را قابل رقابت با محصولات دیگر می‌کند.
یکی دیگر از راه‌های جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی ایجاد شرکتهای تعاونی است که خرده‌مالکان در قالب شرکت تولیدی به فعالیت بپردازند. با ایجاد این شرکت‌ها، بهرهوری در واحد سطح افزایش می‌یابد و ضمن جلوگیری از خرد شدن زمین، مالکان می‌توانند در قالب شرکتهای تعاونی از برخی تسهیلات همچون آبیاری تحت فشار، مکانیزاسیون کشاورزی و برخی تسهیلات کم‌بهره و بلاعوضی که به زمینهای بزرگ و یکپارچه می‌دهند استفاده کنند، چیزی که در صورت کوچک بودن زمین امکان استفاده از آن وجود ندارد. همچنین یکی از راه‌های جلوگیری از خرد شدن اراضی خود کشاورزان هستند که با یک مدیریت واحد و با مشارکت هم می‌توانند زمینهای خرد خود را تبدیل به زمینهای بزرگی کنند تا از این طرق بهرهوری زمینهای خود را افزایش دهند. یکی از نمونه‌های این روش تعدادی از کشاورزان کبودرآهنگ هستند که با کمک هم توانسته‌اند زمینهای خود را بزرگ کنند. ارائه مشوق‌های لازم نیز می‌تواند موجب ایجاد انگیزه برای کشاورزان خرد شود تا آنها نسبت به یکپارچه کردن زمینهای خود
اقدام کنند. به گفته کارشناسان این صنف برای انجام هر کاری که نیاز به مشارکت مردم باشد آموزش نقش بسیار مهمی دارد. دادن آگاهی‌های لازم به کشاورزان و برگزاری کلاس‌های توجیهی و نشان دادن موارد عینی می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد. چه بسیار کشاورزانی که اگر نسبت به اجرای طرح آگاهی پیدا کنند و توجیه شوند خود پیشقدم می‌شوند و از نتایج آن بهره‌‌مند خواهند شد.
