هدف عربستان از گسترش روابط اقتصادی با سایر کشورها چیست؟
فرم جدید اقتصاد در شبه‌جزیره
با عبور از بحران جهانی کرونا، تقاضا برای نفت افزایش یافت و همین افزایش تقاضا موجب شد تا قیمت آن نیز به صورت چشمگیری افزایش یابد و به محرکی برای افزایش تورم در کشورهای واردکننده نفت تبدیل شود. کارشناسان معتقدند که در بازه یک تا دو سال آینده تقاضای نفت همچنان رو به افزایش خواهد بود. بنابراین این پرسش به وجود می‌آید که انگیزه اصلی عربستان برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی چیست؟ بررسی تجربه اقتصادی کشورهای صادرکننده نفت در دهه‌های گذشته نشان می‌دهد که وابستگی به درآمدهای نفتی و مدیریت نادرست این منابع، بسیاری از کشورها را با بحران مواجه کرده است. حتی اگر قیمت نفت در بازه بلند صعودی باشد باز هم دارای نوسان است و می‌تواند آسیب‌زا باشد. با توجه به این مسئله و همچنین زمان موردنیاز یک کشور نفتی برای کاهش وابستگی به این درآمد، عربستان در این مسیر قدم گذاشته است.
تلاش عربستان برای خلق آینده جدید
عربستان سعودی بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان است. با این حال، کشوری است که در یک مسیر بلند‌پروازانه قرار گرفته است. تلاش عربستان برای تنوع‌بخشی به اقتصادش به دلیل نوسانات بازار نفت در یک دهه اخیر است. این مساله مجموعه‌ای از چالش‌های اقتصادی و سیاسی را برای خانواده حاکم بر عربستان سعودی را به وجود آورده است. در سال ۲۰۱۶ این کشور با اعلام برنامه جاه‌طلبانه‌ای به نام چشم‌انداز ۲۰۳۰ با هدف بازنگری ساختار اقتصاد خود، توجه جهانیان را به خود جلب کرد. این طرح با تغییر نحوه درآمدزایی نهاد پادشاهی، وابستگی بالا به نفت را کاهش داد.
این برنامه توسط اقدامات دقیقی پشتیبانی و اجرای اولیه آن شامل تغییرات نهادی در کشور بود که مدت‌ها به احتیاط‌ورزی شهرت داشته است. بحث کاهش استفاده از نفت در سال‌های گذشته مطرح بوده است. با این حال جنگ روسیه و اوکراین در سال‌های گذشته باعث شد تا کشورهای واردکننده نفت به مساله جایگزینی سوخت‌های دیگر به جای نفت، به صورت جدی‌تری فکر کنند. با وجود آنکه افزایش قیمت نفت کشورهای صادرکننده‌ای مانند عربستان را در شرایط ویژهای قرار می‌داد، با این حال ترسیم‌کننده چشم‌انداز روشنی برای کشورهای صادرکننده نفت نبود. این مساله در کنار نوسانات قیمت نفت، تصمیمات کشوری مانند عربستان را با چالش مواجه می‌کند.
به صورت کلی می‌توان گفت برای اینکه دولت عربستان بتواند با همه این مسائل کنار بیاید، چندین دهه تلاش کرده است تا فعالیت‌های تجاری کشور را از نفت دور سازد و آن را متنوع کند. عربستان با استفاده از همان سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ در تلاش است این مساله را تسریع ببخشد. این نگاه موجب شده است رتبه این کشور در شاخص توسعه سفر و گردشگری در مجمع جهانی اقتصاد نیز بهبود یابد. در سال ۲۰۱۹ رتبه عربستان در این زمینه ۴۳ بود، اما در سال ۲۰۲۱ به رتبه ۳۳ دست یافت. بسیاری از کارشناسان معتقدند در بیشتر کشورهای خلیج فارس تلاش‌هایی در جهت متنوع‌سازی اقتصاد در حال انجام است. سرعت این تلاش در مقایسه با سال‌های گذشته بسیار افزایش یافته است. عربستان سعودی در میان کشورهای این منطقه گام‌های بزرگی برداشته است. بدیهی است که اولین گام در جهت افزایش روابط تجاری با دیگر کشورها، خارج از تجارت نفت است. بنابراین عربستان در تلاش است با افزایش مراودات سیاسی، مراودات اقتصادی‌اش را نیز متنوع کند و این مساله در آینده اقتصادی این کشور تاثیر زیادی خواهد داشت.
هیدروژن جایگزین نفت می‌شود؟
طبق گفته‌های آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای جهانی نفت باید در طول ۳ دهه آینده ۷۵ درصد کاهش یابد و جهان در مسیری گام بردارد که انتشار گازهای گلخانه‌ای در نهایت به صفر برسد. زمان موردنظر برای رسیدن به این هدف سال ۲۰۵۰ خواهد بود. درحال حاضر پرسشی که وجود دارد این است که خلاء انرژی ایجاد‌شده با چه چیز‌هایی جایگزین خواهد شد؟ برای رسیدن به چنین هدفی، باید استفاده از انرژی‌هایی مانند خورشید، باد و سایر منابع تجدیدپذیر ۵ برابر شود. از طرفی استفاده از انرژی هسته‌ای باید دوبرابر شده تا سهم سوخت‌های فسیلی در ترکیب انرژی جهانی از ۸۰ درصد به ۲۰ درصد کاهش یابد. همزمان با آنکه نهادهای تولیدکننده نفت مانند اوپک اهمیت زیادی برای تولید نفت خام در آینده می‌بینند، تلاش‌های زیادی برای یافتن جایگزین برای سوخت‌های فسیلی انجام شده است.
یکی از جایگزین‌های جذاب در این زمینه هیدروژن است. هیدروژن فراوان‌ترین عنصر شیمیایی در جهان است که به دلیل پتانسیل بالای آن به عنوان یک حامل انرژی مورد توجه زیادی قرار گرفته است. درحالحاضر نیز بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها در جهت مقرون‌به‌صرفه‌تر کردن تولید هیدروژن با استفاده از برق تجدیدپذیر یا همان هیدروژن سبز است. اما نکته قابل‌توجه آن است که درحالحاضر پالایشگاه‌های نفت و تاسیسات تولید آمونیاک از سال ۲۰۱۹ مصرف‌کنندگان اصلی هیدروژن هستند و کمتر از یک درصد استفاده از این سوخت‌ها به بخش حمل‌و‌نقل مربوط است. حمل‌و‌نقل بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده نفت در سراسر جهان است. این بخش بیش از یک‌سوم تقاضای جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. با وجود این پیش‌بینی‌ها، برخی دیگر معتقدند تقاضای نفت در نیمه دوم دهه ۲۰۳۰ و نیمه اول دهه ۲۰۴۰ کمی کمتر از ۱۱۵میلیون بشکه در روز خواهد بود.
به دنبال نفت کم‌کربن
سال ۲۰۲۰ سالی بود که آغازش با همه‌گیری ویروس کرونا همراه بود. در این سال تقاضای جهانی نفت خام به ۹۱میلیون بشکه در روز کاهش پیدا کرد. با‌این‌حال با عبور از بحران همه‌گیری ویروس کرونا، تقاضا برای نفت افزایش یافت. درحالحاضر تقاضای نفت رو به افزایش است. در چنین شرایطی عوامل مختلفی فعالان بازار نفت و گاز را به تولید، سرمایه‌گذاری و تجارت منابع انرژی ترغیب می‌کند. پویایی این بازار فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان نفت و گاز وارد می‌کند. اما آن‌ها برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و کاهش رد پای کربن هستند. در این شرایط تولیدکنندگان باید به تقاضای فعلی بازار برای عرضه نفت و گاز کم‌کربن پاسخ دهند و همچنین در پروژه‌های تجدیدپذیر آینده برای انتقال به منابع انرژی پاک‌تر سرمایه‌گذاری کنند. نفت و گاز با کربن کمتر منابع سوخت فسیلی هستند که با نرخ کمتری از انتشار گازهای گلخانه‌ای منتشر می‌شوند. محاسبه کردن کربن محصولات مختلف یکی از راه‌هایی است که بازار انرژی برای اندازه‌گیری میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در انواع خاصی از تولید نفت خام آغاز کرده است.
