عادل الجبیر برکنار شد؛ ابراهیم العساف به وزارت خارجه رفت
خانه‌تکانی وسیع سلمان در عربستان
عکس: AFP
«بن هوبارد»، گزارشگر نیویورک‌تایمز، در گزارش ۲۷ دسامبر خود نوشت عربستان سعودی از ماه اکتبر که جمال خاشقجی در کنسولگری این کشور در استانبول به قتل رسید زیر فشار فزاینده بین‌المللی قرار دارد. گفته می‌شود تغییرات در کابینه عربستان در راستای تغییر سیاست خارجی عربستان و کاستن از فشار بین‌المللی به این کشور صورت گرفته است. با این حال، گزارشگر نیویورک‌تایمز معتقد است با وجود این تغییر و تحول‌ها اما پادشاه هیچ قصدی برای کاهش کنترل مطلق فرزندش ندارد و تمام مقام‌هایی که به تازگی انتخاب شدند همگی در زمره دوستان و دستیاران نزدیک ولیعهد هستند. به این ترتیب مقام‌های جدید کابینه از این قرارند: عادل‌الجبیر برکنار و ابراهیم العساف به‌عنوان جانشین وی انتخاب شد. العساف وزیر اقتصاد و دارایی عربستان بود که دو سال پیش در جریان اقدامات بن‌سلمان با عنوان مبارزه با فساد برکنار شد. الجبیر به‌عنوان وزیر مشاور در امور خارجه تعیین شد. عبدالله بن بندر به‌عنوان وزیر گارد ملی عربستان و ترکی الشبانه به‌عنوان وزیر اطلاع‌رسانی عربستان معرفی شدند. ترکی آل‌الشیخ از ریاست سازمان ورزش عربستان برکنار شد. شاهزاده فیصل بن خالد، امیر منطقه عسیر نیز از سمت خود برکنار و به‌عنوان مشاور دفتر سلطنتی انتخاب شد و شاهزاده ترکی بن طلال جانشین او به‌عنوان امیر منطقه عسیر شد. محمد بن نواف بن عبدالعزیز بن آل‌سعود، سفیر عربستان در لندن نیز در جریان این تغییرات برکنار شد. شاهزاده محمد بن‌سلمان بن عبدالعزیز آل‌سعود، ولیعهد عربستان به‌عنوان معاون نخست‌وزیر و وزیر دفاع، شاهزاده منصور بن‌متعب بن عبدالعزیز آل‌سعود و ترکی بن‌محمد بن‌فهد بن عبدالعزیز آل‌سعود وزرای مشاور، شاهزاده عبدالعزیز بن‌سعود بن نایف بن عبدالعزیز آل‌سعود به‌عنوان وزیر کشور، شاهزاده بدر بن عبدالله بن‌محمد بن‌فرحان آل‌سعود، وزیر فرهنگ، صالح بن‌عبدالعزیز بن‌محمد بن ابراهیم آل‌الشیخ وزیر مشاور، عبداللطیف بن عبدالعزیز بن‌عبدالرحمن آل‌الشیخ وزیر امور اسلامی و ارشاد، ولید بن‌محمد بن‌صالح الصمعانی وزیر دادگستری، مطلب بن‌عبدالله النفیسه و مساعد بن‌محمد العیبان وزرای مشاور و همچنین توفیق بن‌فوزان بن‌محمد الربیعه به‌عنوان وزیر بهداشت و محمد بن‌فیصل بن‌جابر أبوساق به‌عنوان وزیر مشاور در امور مجلس انتخاب شدند. همچنین محمد بن‌صالح الغفیلی، مشاور امنیت ملی از سمت خود برکنار و مساعد بن‌محمد العیبان، به‌عنوان جانشین وی انتخاب شد.
به نوشته هوبارد، ملک‌سلمان در کنار این عزل و نصب‌ها، «آژانس فضایی ملی» عربستان را هم تاسیس کرد و هدایت آن را به فرزند دیگرش «سلطان بن‌سلمان» سپرد که اولین فضانورد عرب نام گرفته است. این گزارش می‌نویسد: براساس فرمان سلطنتی، عادل‌الجبیر کنار رفت اما روشن نیست که وظایف او در نقش جدیدش چیست. الجبیر یکی از «برکشیدگان» ولیعهد بود. او دیپلماتی بود که کسی در غرب او را نمی‌شناخت اما پیش از منصوب شدن به‌عنوان وزیرخارجه، سفیر کشورش در واشنگتن بود. هوبارد معتقد است معلوم نیست چرا الجبیر برکنار شد. با وجود اینکه از خانواده سلطنت نبود اما برخی از مهم‌ترین پست‌ها در دولت را برای حفظ رابطه با آمریکا بر عهده گرفت. الجبیر تحصیلکرده روابط بین‌الملل از دانشگاه جورج تاون است. او در جنگ دوم خلیج‌فارس طی ۱۹۹۱- ۱۹۹۰ و پس از حملات ۱۱ سپتامبر هم سخنگوی دیدگاه‌های این پادشاهی در غرب بود. او همچنین مدتی به‌عنوان مترجم ملک عبدالله عمل کرد و از طرف او به‌عنوان سفیر به واشنگتن رفت. پس از روی کار آمدن ملک‌سلمان، او به‌عنوان وزیر منصوب شد؛ پستی که بسیاری انتظار آن را برای وی نداشتند زیرا او شاهزاده نبود. گزارشگر نیویورک‌تایمز می‌افزاید: العساف هم به لحاظ بین‌المللی شناخته شده نیست. او مدتی وزیر دارایی بود اما سال گذشته در زمره کسانی بود که از سوی ولیعهد در ریتزکارلتون زندانی شد. او دو ماه پیش بدون هیچ اتهامی آزاد شد و در نشست‌های کابینه حضور یافت و سپس در دیدار «فروم اقتصادی جهانی» در داووس هم شرکت کرد.
الجزیره هم در گزارش جمعه ۷ دی ماه به نقل از «مروان کابالان»، رئیس بخش سیاسی در مرکز عربی تحقیقات و مطالعات سیاسی، می‌نویسد که الجبیر «یکی از بازماندگان عصر عبدالله بود.» او می‌گوید: «ما انتظار داشتیم که الجبیر زودتر برکنار شود، حتی پیش از قتل خاشقجی. اما می‌دانم که او قربانی شد.» کابالان می‌گوید: «الجبیر رفت. اما ولیعهد به کسی نیاز داشت تا قربانی‌اش کند. الجبیر قربانی ولیعهد شد تا از اعتبار او کاسته نشود.» وی می‌گوید: «از آنجا که کنسول عربستان در ترکیه در قضیه خاشقجی بند را به آب داد، و از آنجا که وی زیرنظر الجبیر بود پس او باید می‌رفت تا آب‌ها از آسیاب بیفتد.»
«رامی خوری»، استاد روزنامه‌نگاری در دانشگاه آمریکایی بیروت هم معتقد است که این تغییرات فقط در راستای تغییر وجهه عربستان درغرب بود. او می‌افزاید: «فرآیند تغییر درحال انجام شدن است تا به جهان نشان دهد که تغییرات درحال وقوع است اما احتمالا بدون دگرگونی حقیقی در سیاست.» خوری معتقد است که فرآیند تصمیم‌گیری فعلی در عربستان بیشتر شبیه تصمیم‌گیری دوران شوروی در دهه ۶۰ است. او می‌افزاید: «وقتی تصمیمی گرفته می‌شود تا چند هفته قبل‌تر یا چند روز قبل‌تر نمی‌دانید که قرار است چه رخ دهد یا چه کسی تغییر کند. تغییر ناگهان می‌آید.» به گفته خوری، این یک «تنزل مقام واقعی» است زیرا این دیپلمات اخراج نشد بلکه «به نوعی مسوولیت خود را به اشتراک گذاشت.» به اعتقاد خوری، «مقام‌های سعودی تغییری از بالا می‌خواهند و بنابراین العساف را آوردند که باتجربه‌تر بود.»
«مروه راشد» و «کتی پاول» در گزارش ۲۷ دسامبر برای رویترز می‌نویسند بحران‌هایی که عربستان با آنها مواجه است به‌ویژه جنگ یمن و ماجرای خاشقجی وجهه پادشاه و ولیعهد را خدشه‌دار کرده است. به نوشته آنها، یکی از پر سر و صداترین انتصابات، جایگزینی العساف به‌جای الجبیر بود، گویی تغییرات کل کابینه یکطرف و برکناری الجبیر هم یکطرف. به نوشته «راشد- پاول»، العساف تجربه ۲۰ سال اداره وزارت دارایی را دارد و نماینده عربستان در صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی بود. آنها می‌نویسند در قضیه خاشقجی، الجبیر تنها مدافع ریاض در جهان بود و اکنون تاریخ مصرف او به سر آمده است. «نیل کیلیام»، محقق در اندیشکده چتم‌هاوس، می‌گوید: «العساف مطیع دستورات است اما در عین حال، چهره‌ای کلیدی برای بازسازی چهره خدشه‌دار شده این کشور است زیرا در عرصه بین‌المللی چهره مطلوبی دارد. اگرچه در آستانه سال جدید این تغییر اتفاق افتاد اما نباید انتظار یک دگرگونی واقعی را داشته باشیم.»
اما برخی هم جایگزین شدن العساف به جای الجبیر را جایگزینی «اقتصاد» به‌جای «امنیت» می‌دانند. اکنون که اعراب در مسیر بهبود و بازسازی رابطه با سوریه قرار گرفته‌اند (امارات، قطر، بحرین، سودان و اردن یا به‌دنبال گشودن سفارت خود در دمشق هستند یا برای چنین کاری ابزار تمایل کرده‌اند) بنابراین، انتخاب یک چهره اقتصادی به‌عنوان وزیر امورخارجه عربستان می‌تواند کمکی مناسب در این فضا باشد. به عبارت دیگر، شاید عادل‌الجبیر برای یک فضای امنیتی و سیاسی مناسب‌تر باشد اما اکنون با تغییر فضا از امنیتی به اقتصادی نیاز به یک دیپلماسی اقتصادی بیش از پیش اهمیت می‌یابد. همچنین برخی هم بر این باورند که عادل‌الجبیر آخرین سنگر بن‌سلمان در راستای یک سیاست خارجی تهاجمی و احیای مشروعیت سیاسی بود. در این راستا، کنار گذاشتن وی به نوعی فضای مانور بیشتری در اختیار زمامداران سعودی قرار می‌دهد. حذف او در راستای تلطیف فضا در سپهر سیاسی عربستان است. همچنین اختلاف میان روسیه و آمریکا بر سر آینده جانشینی ملک‌سلمان نیز احتمالا در کنار گذاشتن الجبیر بی‌تاثیر نبود چراکه کنار گذاشتن یک عنصر تهاجمی می‌تواند تاثیر مهمی بر وجهه سعودی داشته باشد. میخائیل بوگدانف، فرستاده ویژه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به خاورمیانه و معاون وزیرخارجه روسیه معتقد است: «شاهزاده محمد بن‌سلمان کاملا حق دارد پس از مرگ پدرش شاه سلمان ( ۸۲ ساله) بر تخت پادشاهی تکیه بزند.» به گزارش بلومبرگ، بوگدانف در مصاحبه‌ای در مسکو روز سه‌شنبه (۲۵ دسامبر) گفته است: «روشن است که ما مخالف هرگونه دخالتی هستیم» زیرا «مردم عربستان و رهبری سعودی باید خود برای جانشینی سلطنت تصمیم بگیرند.» او اضافه کرده است: «پادشاه تصمیمی گرفته و من نمی‌توانم، حتی نمی‌توانم تصور کنم که چه جور شخصی در آمریکا می‌خواهد برای مسائل عربستان تعیین تکلیف کند، چه حالا و چه در آینده. این مساله خود عربستان است.» فرستاده پوتین در خاورمیانه همچنین در پاسخ به این سوال که آیا محمد بن‌سلمان جانشین درستی برای پدرش است، گفت: «البته. این کاملا روشن است. ما با سعودی‌ها در ارتباط هستیم و هیچ نگرانی خاصی در این مورد نداریم.» ماه گذشته و در جریان نشست گروه ۲۰ در آرژانتین نیز پوتین و محمد بن‌سلمان در نهایت صمیمیت با یکدیگر دست دادند درحالی‌که برخورد سایر رهبران کشورهای حاضر در نشست با بن‌سلمان بافاصله و سرد بود. برخی دیگر هم بر این باورند که عربستان ممکن است در برهه‌ای به سیاست «بازگشت به درون» برگردد. پس از ناکامی در یمن و سوریه و شکست در حصر قطر، زمامداران سعودی به این نتیجه رسیدند که سیاست خارجی تهاجمی پرهزینه خواهد بود و این امر از عهده عربستان برنمی‌آید. بنابراین می‌توان انتخاب العساف را نخستین گام برای عقب‌نشینی از رویکرد تازه دانست.
ارسال نظر