تبارشناسی ترور کرمان

«دولت اسلامی» (داعش) روز پنج‌شنبه ۱۴ دی ماه مسوولیت حمله تروریستی به کرمان را بر عهده گرفت. این گروه عملیات خود را «عملیات مضاعف شهادت طلبانه» توصیف کرد و توضیح داد که چگونه دو نیروی مسلح، به مراسم در گلزار شهدای کرمان نزدیک شدند و کمربندهای انتحاری خود را در میان مردم منفجر کردند. داعش در مبانی فکری خود شیعیان را «مرتد»، «رافضی» و «مشرک» دانسته و خونشان را مباح می‌داند. بیانیه این گروه با عنوان «هر جا آنها را یافتید بکشید» شروع می‌شود. به همین دلیل، شهید سلیمانی را بر اساس ایدئولوژی خود با لفظی موهن مورد خطاب قرار دادند.

«اریک اشمیت» و «هویدا سعد» در گزارش ۴ ژانویه برای نیویورک‌تایمز نوشتند، داعش رسالت خود را کشتار مسلمانان مشرک از جمله شیعیان می‌داند. داعش در بیانیه‌ای نام دو تن از تروریست‌های خود را «عمر الموحد» و «سیف الله المجاهد» اعلام کرد. این گروه متشکل از افراد و زیرشاخه‌های متعدد در خاورمیانه است و تاکنون معلوم نیست که کدام یک از زیرشاخه‌هایش دست به چنین حمله‌ای زده است.

داعش معتقد است «دشمن» ایرانی دست در دست ائتلاف آمریکایی به شکست این گروه در عراق و سوریه کمک کرد. عملیات تروریستی اخیر در کرمان هم در تعبیر این گروه «ضربه به یک دشمن فرقه‌ای» بود. در قاموس داعش، این در حقیقت سردار سلیمانی بود که توانست شبکه‌ای از شبه‌نظامیان شیعی را برای دفع این گروه ایجاد کند و شخصا هدایت تلاش‌ها برای مبارزه با این گروه را بر عهده بگیرد. داعش خراسان بارها ایران را به عنوان سرزمین «شرک و ارتداد» تهدید به حمله کرده بود و پیش‌تر مسوولیت چند حمله را در ایران بر عهده گرفته بود.

جدیدترین مورد از حملات این گروه در اکتبر ۲۰۲۲ در شیراز (آبان‌۱۴۰۱ به حرم شاهچراغ) بود که باعث شد ۱۳ نفر شهید شوند. داعش در بیانیه‌ای این حمله را در «امتداد نزاع شیعه- سنی» نامید. بیانیه داعش در مورد حادثه خونین کرمان هم با عباراتی مانند «رافضی» و «مشرک» همراه بود. داعش همچنین حدود ۹ ماه پس‌از آن در اوت ۲۰۲۳ (مرداد ۱۴۰۲) نیز حمله‌ای مشابه به‌حرم شاهچراغ صورت داد. پیش‌تر نیز این گروه تروریستی در ژوئن ۲۰۱۷ (خرداد ۹۶) حملاتی هم به مجلس ایران و حرم امام خمینی(ره) داشت.

ایالات متحده در این رابطه اظهار کرد که حملات داعش در واقع نوعی انتقام‌گیری از دشمن قدیمی‌اش است. «کالین پی. کلرک»، تحلیلگر ضد تروریسم در گروه سوفان مستقر در نیویورک، می‌گوید داعش اعلام نکرد که کدام یک از زیرشاخه‌هایش مسوولیت این حمله را بر عهده گرفته است. اما محتمل است که «داعش خراسان» یکی از عوامل این اقدام باشد. این تحلیلگر بر این باور است که «داعش خراسان که با نام ISIS-K شناخته می‌شود هم قصد و هم توانایی حمله به داخل ایران را نشان داده است. داعش خراسان خواهان حمله به ایران است، زیرا تهران را مهم‌ترین قدرت شیعی و خصم خونین و فرقه‌گرایانه خود می‌داند. داعش خراسان بیش از سایر زیرشاخه‌های این گروه بر مشرک و مرتد جلوه دادن ایران متمرکز است.» از آنجا که در قاموس داعش شهید سلیمانی «معمار محور شیعی» است، حمله در هنگام برگزاری مراسم او می‌تواند جلوه‌ای نمادین داشته باشد.

چگونه داعش تضعیف شده عملیات تروریستی انجام می‌دهد؟

شاید در نگاه اول چنین به نظر برسد که چیزی به نام «دولت داعش» مشابه آن چیزی که روزگاری در عراق و سوریه شکل گرفت، دیگر وجود نداشته باشد. اما نکته مهم در عملکرد نیروهای داعش وجود «هسته‌های خفته» یا به اصطلاح «گرگ‌های تنها» است. در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۴ ابومحمد العدنانی، سخنگوی داعش، از «گرگ‌‌‌های تنها» خواست تا با هر ابزاری که در دست دارند غرب را مورد حمله قرار دهند؛ خواه چاقو باشد، خواه اسلحه یا حتی کوبیدن خودرو به عابران پیاده. اما گرگ‌های تنها کیستند؟ «گرگ‌‌‌های تنها» معمولا به‌‌‌طور مستقل حملات تروریستی را در کشور خودشان یا دیگر کشورها انجام می‌‌‌دهند. در گزارش وزارت خارجه آمریکا در سال ۲۰۱۵ آمده است که داعش توانسته بیش از گروه القاعده سربازان افراطی ساکن در دیگر کشورها، موسوم به «گرگ‌‌‌های تنها» را برای اهداف خود در سراسر دنیا به کار گیرد.

همچنین در گزارش وزارت امور خارجه آمریکا آمده است که دنیا شاهد حضور و ظهور افراطیون مبارزی است که به «گرگ‌‌‌های تنها» موسوم هستند. این افراد با حملات مستقل خود در مناطق مختلف دنیا شکل تازه‌‌‌ای به تروریسم بخشیده‌‌‌اند. در این گزارش آمده است: «این حملات نشانه ورود به عصر تازه‌‌‌ای از حملات تروریستی است که در آن سازمان‌‌‌یافتگی از اهمیت کمتری برخوردار است.» این افراد می‌توانند در سراسر دنیا باشند، بدون آنکه هویت آنها فاش شود و در اقدامی غافلگیرانه در کشور هدف اقدام به حمله تروریستی کنند.

ممکن است فعالیت گروه‌‌‌های تروریستی به شدت کاهش یابد اما محو شدن کامل آنها مدت زمان مدیدی طول می‌‌‌کشد. گروه‌های تروریستی اگرچه ممکن است در برهه‌ای فرو بپاشند اما در قالب دیگری در نهایت بازخواهند گشت. این قالب همان ادغام شدن در یکدیگر یا برآمدن گروه‌های دیگر است. گروه‌‌‌های تروریستی به طور طبیعی تعداد معینی از اراذل و اوباش و معتادانِ خشونت را جذب می‌‌‌کنند. ژنرال «فیلیپ بردلاو»، فرمانده اسبق ناتو، در سخنرانی در سنای آمریکا «بلای داعش» را چنین توصیف می‌‌‌کند: «نیروهای داعش همچون سرطان در حال پخش شدن هستند.» ممکن است داعش به کلی از میان نرود همان گونه که با کشته شدن بن لادن، القاعده از میان نرفت؛ زیرا القاعده و داعش یک تفکر انحرافی هستند. تا زمانی که شرایط خاورمیانه بحرانی باشد یک روز القاعده ظهور می‌‌‌کند و روز دیگر داعش.

برخی کارشناسان بر این باورند که اگرچه ممکن است «دولت داعش» از میان رفته باشد اما نیروهای این گروه به صورت هسته‌‌‌های پراکنده به حیات خود ادامه می‌‌‌دهند. ممکن است در قالب مهاجر روانه سایر کشورها شوند یا همچون بن لادن که در دل کوه‌‌‌ها می‌‌‌زیست، به کوه‌‌‌ها و نقاط پرت کره زمین پناه ببرند تا در قالبی دیگر و در شرایطی دیگر بار دیگر امکان ظهور پیدا کنند. تا زمانی که بستر برای رشد این گروه‌‌‌ها آماده باشد هرگز نمی‌توان مدعی نابودی کامل یا فروپاشی کامل گروه‌‌‌هایی از این دست شد. البته نگاه دیگری هم هست که معتقد است حملاتی که داعش در برخی کشورها انجام می‌‌‌دهد لزوما نشان‌دهنده توانایی این گروه نیست بلکه فقط نوعی ابراز وجود و پراکندن ترس است.