همزمان با کارشکنی فرانسه مطرح شد
خوش‌بینی چین به احیای برجام
جزئیات پیش نویس توافق احتمالی
آمریکا: روسیه بخشی از مذاکرات وین باقی می‌ماند
خطیبزاده: پیش‌نویس به صورت مشترک آماده شده است
در بحبوحه حمله روسیه به اوکراین که گمانه‌زنی‌ها از تاثیر آن بر مذاکرات احیای برجام در وین را به سطح رسانه‌ها و افکار عمومی کشانده است، چین و روسیه نسبت به حصول توافق ابراز خوش‌بینی کردند. همزمان آمریکا نیز به‌رغم اعمال تحریم‌ها علیه مسکو، گفت روسیه بخشی از مذاکرات وین باقی می‌ماند. با این حال خبرگزاری رسمی دولت ایران با اشاره به سه گره باقی مانده در مذاکرات به جزئیات توافق احتمالی پرداخته است.در همین ارتباط خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) روز سهشنبه ۱۰ اسفند در گزارشی با اشاره به ادامه مذاکرات در هتل کوبورگ وین نوشته است: شنیده‌های خبرنگار «ایرنا» حکایت از آن دارد که نه تنها توافق قطعی نیست، بلکه در حال حاضر احتمال توافق با احتمال عدم‌توافق برابری می‌کند.
زیرا هنوز برخی خواستههای حداقلی ایران باقی مانده که مربوط به انتفاع عملی از توافق می‌شود و در صورت عدم‌تحقق آنها، توافقی در کار نخواهد بود.ایرنا با اشاره به سه گره در مذاکرات می‌نویسد: «هرگونه توافقی در وین باید شامل «لغو تحریم‌ها»، «ارائه تضمین معتبر» و «بسته شدن مسائل و ادعاهای سیاسی» باشد.» در همین خصوص «ایرنا» برخی از ویژگی‌های مهم چنین توافق احتمالی را استخراج کرده است:
توافق در قالب تصمیم کمیسیون مشترک
اینکه یک توافق احتمالی در صورت وقوع در چه فرمت و قالبی خواهد بود، سوالی است که بعضا مطرح می‌شود. شنیده‌های خبرنگار «ایرنا» حکایت از آن دارد که این توافق احتمالی در قالب یک «تصمیم کمیسیون مشترک برجام» خواهد بود. اما اینکه این تصمیم یا توافق شامل چه مواردی است می‌تواند سوال بعدی باشد. سه دسته موضوع یا محور همواره در گفتوگوها مطرح بوده است. دسته اول مربوط به دغدغه‌های طرف ایرانی است که مربوط به موضوعات رفع تحریمی است. دسته دوم ناظر به دغدغه‌های طرف مقابل است که مربوط به موضوع هستهای است. موضوع سوم هم مربوط به این بوده است که اگر توافقی حاصل شد چگونه اجرا شود. بنابراین توافق احتمالی (در قالب تصمیم کمیسیون) مشتمل بر سه ضمیمه خواهد بود: ۱) ضمیمه رفع تحریم‌ها، ۲) ضمیمه اقدامات هستهای، ۳) ضمیمه برنامه بازاجرا (reimplementation).
اجرای مشروط توافق احتمالی
اجرای توافق احتمالی، اگر نه به لحاظ اسمی بلکه به لحاظ کارکردی و ماهیتی مشروط خواهد بود. چرا که این توافق بر امکان استناد به بند ۲۶ برجام (مربوط به شرایط توقف اجرای تمام یا بخشی از تعهدات ایران) تصریح کرده است. بر این اساس، این اطمینان حاصل شده است که پایبندی ایران به مفاد توافق در ازای و منوط به پایبندی طرف مقابل خواهد بود. این موضوع همچنین می‌تواند وجهی از یک تضمین ذاتی برای بقای توافق و موثر بودن آن باشد. این تضمین ذاتی علاوه بر مشروط کردن اجرای تعهدات ایران، مبنای حقوقی و توان عملیاتی برای بازگشت‌پذیری و احیای سریع ظرفیت هستهای ایران را در صورت نقض عهد طرف مقابل فراهم می‌کند.
احصای مولفه‌های راستی‌آزمایی و تضامین
دولت سیزدهم از زمان روی کار آمدن خود تاکید بر حصول توافقی قابل اعتماد و پایدار داشته است. توافقی می‌تواند قابل اعتماد باشد که در عمل به‌طور کامل توسط همه طرفها اجرا شود. اما عملکرد آمریکا چه در گذشته و چه در حال کارنامه خوبی را برای این کشور رقم نزده است. به همین دلیل تهران برای رفع موثر تحریم‌ها که بخش مهمی از توافق است، بر راستی‌آزمایی تاکید می‌کند. یکی از مواردی که شاهد پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در دورهای اخیر گفتوگوها در وین بود، مربوط به بحث راستی‌آزمایی می‌شود.
راستی‌آزمایی در حوزه‌های عملیاتی و حقوقی
فرآیند راستی‌آزمایی قرار است در حوزه عملیاتی و حقوقی و همزمان با اجرای مراحل مختلف تصمیم کمیسیون مشترک، اجرایی شود. همچنین آمریکا تا پیش از انجام تمام تعهدات خود و راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها از جانب ایران، عضو برجام و کمیسیون مشترک نخواهد بود. مضاف بر این، فاصله زمانی مزبور قابل توجه و معنادار خواهد بود. به بیان ساده‌تر و خلاصه کلام اینکه، در تمامی مراحل اجرای توافق احتمالی، نخستین اقدام از جانب طرف‌های مقابل انجام می‌گیرد و در هر هیچ مرحله‌ای، ایران طرف شروع‌کننده نخواهد بود. موضوع تضمین‌ها از جمله دشوارترین موضوعات مذاکراتی بوده‌اند. طرف‌های غربی به ویژه آمریکایی‌ها اساسا این موضوع را در گذشته نمی‌پذیرفتند و آن را رد می‌کردند. شاید در مقایسه با سایر موضوعات بتوان گفت که این موضوع به سختی و کندی پیش رفته است. طبیعی است که در نظام بین‌الملل، به دلیل آنارشی موجود نمی‌توان بر قول و تضمین‌های کشورها اتکا کرد. عملکرد آمریکا در قبال برجام یا سایر توافق‌های بین‌المللی این کشور به صراحت این گزاره را اثبات می‌کند. بنابراین بزرگ‌ترین تضمین در قراردادها و توافق‌های سیاسی بین دولت‌های مختلف را توازن قدرت و اهرم‌های موجود شکل می‌دهند. یعنی ظرفیت‌های هر کشوری به عنوان عامل بازدارنده در زمینه‌های مختلف عمل می‌کنند تا از وقوع بحران‌ها جلوگیری کنند. بر این اساس، حفظ تضمین‌های ذاتی در توافق وین می‌تواند یکی از مهم‌ترین و محکم‌ترین تضمین‌ها برای پایداری برجام و پایبندی طرف‌های مقابل باشد. حفظ ظرفیت برگشت‌پذیری سریع ایران در حوزه هستهای می‌تواند ستون محکمی برای سازه توافق باشد. تیم مذاکرهکننده ایران توانسته است در این زمینه دستاوردهای خوب و قابل توجهی را کسب کند. هر چند تضمین ذاتی به معنای نادیده گرفتن سایر اشکال تضامین نیست. مذاکره‌کنندگان کشورمان در وین همچنان به دنبال اخذ تضمین‌های سیاسی و اقتصادی هستند و در برخی حوزه‌ها توانسته‌اند گام‌هایی را بردارند.
منع سوءاستفاده از مکانیزم حل اختلاف
در حوزه مربوط به مکانیزم حل و فصل اختلافات که در قاموس رسانه‌ای غرب از آن به عنوان «مکانیزم ماشه» یاد می‌شود نیز اتفاق مهمی رخ داده است. با توجه به سابقه عملکرد آمریکا، در توافق احتمالی، تعهدی فردی و جمعی برای مقابله با سوءاستفاده از این سازوکار ایجاد شده است. شاید به جرات بتوان گفت که مذاکره‌کنندگان ایرانی با اقدامات و دستاوردها در دو حوزه مهم راستی‌آزمایی و تضمین‌ها، ضمن برطرف کردن برخی حفره‌های توافق اصلی، این توافق را در راستای بهره‌مندی هر چه بیشتر ایران ارتقا داده‌اند. این ارتقا نه به مفهوم تغییر برجام، بلکه در راستای اجرای موثر آن است.
دامنه تحریم‌های رفع شده
در حوزه رفع تحریم، علاوه بر رفع تمامی تحریم‌هایی که ذیل برجام رفع و در دوره ترامپ بازاعمال شده بودند و همچنین تمام تحریم‌های ناسازگار با برجام که در دوره ترامپ وضع شدند، طرف مقابل پذیرفته در جهت تسهیل انتفاع ایران از رفع تحریم‌ها و همچنین جلوگیری از تزاحم قوانین دیگر در فرآیند رفع موثر و پایدار تحریم، تعهدات ضروری تازه‌ای را بپذیرد که الزاما در برجام قید نشده‌اند.
افزایش توان بالقوه هستهای در توافق احتمالی
یکی از درخواست‌هایی که طرف‌های مقابل به ویژه غربی در مذاکرات داشته‌اند، درخواست‌های فرابرجامی در حوزه هستهای بوده است. آنها به دنبال این بودند که توان بالقوه هستهای ایران در توافق احتمالی به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یابد تا اینکه برگشت‌پذیری برنامه هستهای ایران کندتر شده و تضمین ذاتی مد نظر ایران تضعیف شود. به همین دلیل بود که مقامات ایران بارها در گذشته اعلام کرده‌اند که جبهه غربی به دنبال دریافت تعهدات فرابرجامی از ایران است، اما در ازای آن به ایران امتیازات فروبرجامی می‌دهد. اما پس از مذاکرات فشرده در وین، تیم مذاکرهکننده ایران توانسته است در حوزه تعهدات هستهای، ظرفیت بالقوه هستهای صلح‌آمیز ایران در قیاس با قبل از خروج آمریکا را به میزان چشمگیری افزایش دهد. از این‌رو، در متن توافق احتمالی از پیشرفت‌های هستهای به دست آمده که در سال‌های اعمال تحریم‌های همه‌جانبه بر مردم ایران حاصل شده، حراست می‌شود.
حفظ موعدهای زمانی تحقیق و توسعه
یکی از وجوه مهم پیشرفت برنامه هستهای ایران، انجام اقدامات مهمی در حوزه تحقیق و توسعه بوده است. از جمله اینکه ایران، به همت دانشمندان کشورمان، در زمینه تولید سانتریفیوژهای پیشرفته گام‌های بلندی را برداشته است. یکی از دغدغه‌ها و تلاش‌های کشورهای غربی به عقب برگرداندن پیشرفت‌های ایران در این حوزه بود. این خواسته هم با مقاومت تیم مذاکرهکننده ایرانی مواجه شد و هم اینکه بخش مربوط به دانش کسب شده، عملا قابل بازگشت به عقب نیست. شنیده‌های خبرنگار «ایرنا» حاکی از این است که در حوزه تحقیق و توسعه ماشین‌های سانتریفیوژ، موعدهای زمانی تحقیق و توسعه منطبق با برجام حفظ شده و در عین حال از منظر تولید انبوه سانتریفیوژهای پیشرفته، ایران در وضعیتی قرار می‌گیرد که بر اساس برنامه زمانی برجام تا یک دهه آینده نیز امکان رسیدن به آن وجود نداشت. بنابراین، در توافق احتمالی ظرفیت‌های بالقوه در این حوزه حفظ می‌شوند.
حفظ تایم‌لاین‌های برجامی
طرف غربی همواره مدعی رسیدن به توافق وسیع‌تر و طولانی‌تر با ایران بوده است. به این مفهوم که محدودیت‌های وضع شده علیه ایران، هم به لحاظ بازه زمانی و هم دامنه توافق افزایش یابند. مقامات غربی بارها به صراحت گفته‌اند که در پی افزودن موضوعات غیرهسته‌ای به توافق هستهای هستند. اما این درخواست آنها همواره پشت چراغ قرمز ایران متوقف مانده است. در حوزه‌ای دیگر، طرف‌های غربی به دنبال توسعه و طولانی‌تر کردن «بند غروب» برجام بوده‌اند تا ایران فراتر از تایم‌لاین‌های برجامی محدود بماند. اما با وجود فشار طرف‌های مقابل، موعدهای زمانی برجام در توافق احتمالی حفظ شده است و هدف کشورهای غربی برای رسیدن به یک توافق با محدودیت‌های هستهای «طولانی‌تر» محقق نشده است. بر این اساس، محدودیت‌های موجود بر برنامه هستهای ایران از دو سال دیگر به مرور کاهش خواهد یافت. مشخصه‌های فوق‌الذکر، خواستههای حداقلی ایران در مذاکرات است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، تا زمانی که موضوعات باقیمانده حل نشود، حصول توافق امری بعید خواهد بود.پیش‌تر سعید خطیبزاده سخنگوی وزارت خارجه ایران روز دوشنبه در نشست خبری با بیان اینکه پیش‌نویس به صورت مشترک آماده شده است گفت: پیش‌نویسی است که بالای ۹۷ و ۹۸درصد آن به صورت مشترک نگاشته شده و آنچه باقیمانده است مواردی است که باید مرتفع شود. در خصوص موضوعاتی در حوزه رفع تحریم‌ها، در حوزه تضامین و در حوزه برخی ادعاهای سیاسی که در حوزه فعالیت‌های صلح‌آمیز هستهای ایران داشتیم فکر می‌‌‌کنیم اینها باید در یک بستر مناسب آماده شود.سعید خطیبزاده بامداد روز سهشنبه تاکید کرد که تهران برای توافق در مذاکرات وین تا همیشه صبر نمی‌‌‌کند. خطیبزاده در صفحه توییتر خود نوشت: «آمریکا از برجام خارج شده است. ما باید مطمئن شویم که این اتفاق تکرار نمی‌شود.» وی سپس با کنایه به اظهارات غربی‌‌‌ها مبنی بر داشتن نقشه دوم در صورت حاصل نشدن توافق در وین، گفت: هر کسی نقشه دوم خود را دارد، اما ثابت‌‌‌شده [نقشه‌‌‌های دوم] آمریکا توخالی است. لفاظی‌‌‌ها و بلوف‌‌‌زنی‌‌‌ها جواب نداده و نخواهد داد. تصمیمات جواب می‌دهند. توافق در دسترس است، اگر کاخ سفید تصمیم بگیرد. ایران [به توافق] تمایل دارد، اما برای همیشه صبر نمی‌‌‌کند.این تحولات در حالی است که چین و روسیه در تازه‌ترین موضع‌گیری‌های برجامی خود نسبت به حصول توافق ابراز خوش‌بینی کرده‌اند. وزیر خارجه روسیه گفت مسکو امیدوار است مذاکرات وین موفقیتآمیز باشد و تاکید کرد هیچ جایگزین منطقی برای برجام وجود ندارد. به گزارش خبرگزاری فارس، «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه روز سهشنبه در اظهاراتی در کنفرانس خلع سلاح گفت: تلاش‌‌‌ها برای احیای اجرای کامل برجام به منظور حل و فصل اوضاع پیرامون برنامه هستهای ایران ادامه دارد. امیدواریم که آنها موفق شوند. هیچ جایگزین منطقی برای برجام وجود ندارد. به گزارش خبرگزاری «ریانووستی» روسیه، وی افزود: تعهدات ذیل توافق هستهای که با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تقویت شده، باید بدون هیچ‌گونه قید و شرطی توسط همه اجرا شود. لاوروف در ادامه گفت: مجبوریم بگوییم که وضعیت کنونی گواه روشنی است که نشان می‌دهد ناتوانی واشنگتن در مذاکره تا چه اندازه برای امنیت جهانی هزینه دارد. سیاست مبتنی بر فشار و باج خواهی عاقبتی ندارد.«میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در مذاکرات وین هم دوشنبه شب در توییتی نوشت: شرکت‌کنندگان برجام عصر امروز (دوشنبه) در کوبورگ در وین دیدار کردند. از آوریل ۲۰۲۱ که مذاکرات آغاز شد، پیشرفت فوق‌‌‌العاده‌‌‌ای حاصل شده است. اما یک قاعده وجود دارد: تا زمانی که بر سر همه چیز توافق نشود بر سر هیچ چیز توافق نمی‌شود. تلاش آخر برای پایان موفقیتآمیز گفت‌‌‌وگوهای وین ضروری است.مذاکرهکننده ارشد چین نیز پس از پایان نشست غیر‌رسمی اعضای برجام در وین اظهار کرد که مذاکرات به مرحله آخر رسیده و مشارکت‌کنندگان در گفتوگوها، روشنایی پایان تونل را میبینند. «وانگ کوان» دوشنبه شب این مطلب را به خبرنگاران مقابل هتل کوبورگ گفت و ابراز امیدواری کرد که تمام طرفها در راستای حصول توافق نهایی در کوتاه‌‌‌ترین زمان کار کنند. وی افزود: زمان دستیابی به توافق نهایی رسیده است. دور هشتم مذاکرات وین به منظور رفع تحریم‌های آمریکا علیه ایران از روز سهشنبه ۱۹ بهمن ماه از سر گرفته شد و از آن زمان و به‌رغم بحران اوکراین و زمزمه‌های تاثیرپذیری مذاکرات از حمله روسیه به اوکراین تاکنون در سطوح و فرمت‌‌‌های مختلف در حال برگزاری است. در همین خصوص سخنگوی کاخ سفید تاکید کرد که به‌رغم افزایش تنش‌‌‌ها میان روسیه و غرب، مسکو همچنان بخشی از مذاکرات وین بر سر احیای برجام باقی خواهد ماند. همزمان با این تحولات، یک منبع آگاه نزدیک به تیم مذاکرهکننده ایران نیز به خبرگزاری فارس گفت: فرانسوی‌‌ها در حال مانع‌‌تراشی بر سر حل‌‌وفصل موضوعات باقیمانده پادمانی بین ایران و آژانس هستند و رویکردی کاملا سیاسی را در پیش گرفته‌‌اند.
