توسعه صنعت مس و نظریه جهش اقتصادی
- مزیت نسبی در برخورداری از ذخایر (سهم ۶.۱درصدی از ذخایر و رتبه ۵ در جهان)؛
- بالاتر بودن NPV تولید کاتد از سنگ مس در مقایسه با محصولات فولادی از سنگ‌آهن با سرمایه‌گذاری اولیه یکسان در ایران؛
- بالاترین ارزش هر تن ماده معدنی در کشور؛
- کمترین انرژی‌بری تولید بین همه مواد معدنی در کشور1.
با وجود اهمیت فلز مس در توسعه صنعتی و همچنین موقعیت ویژه ایران در این خصوص، به دلیل چالش‌های مختلف پیش‌روی این صنعت، تاکنون بهرهگیری متناسبی از ظرفیت کشور در این زمینه صورت نگرفته است. در این خصوص می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سهم ۰.۰۱ درصدی (رتبه ۱۵) در تولید جهانی با وجود سهم ۶.۱درصدی (رتبه ۵) از ذخایر؛
- صادرات محدود محصولات زنجیره مس (حدود ۱.۱میلیارد دلار در سال ۱۴۰۱)2؛
ارزش پایین هر تن محصول صادراتی ایران (ارزان‌فروشی محصولات کشور) و کسب ارزش‌افزوده پایین از صنعت مس.
در مجموع، توسعه زنجیره ارزش صنعت مس در ایران تاکنون توسعه استراتژیکی نبوده و عمدتا بر مبنای استفاده از رانت‌های قیمتی عرضه کاتد (قبلا نرخ‌های دستوری دولتی و در حال حاضر بورس کالا) صورت گرفته است. در واقع سیاست توسعه زنجیره مس با تامین ارزان‌قیمت کاتد واحدهای صنایع پایین‌‌دستی که در سالیان گذشته اجرا شده، شکست خورده است و نیاز است نگاه راهبردی کشور بر استفاده از پنجره‌های فرصت پیش‌آمده برای ایران در توسعه زنجیره مس تغییر یابد.
الگوی توسعه صنعت مس در ایران بر مبنای نظریه همپایی فناورانه از طریق پنجره‌های فرصت
کئون‌لی در کتاب «هنر جهش اقتصادی» بر این پرسش متمرکز است که چرا تعداد کمی از کشورها که به سطح توسعه‌یافتگی کشورهای پیشرفته رسیدند، توانستند پیشرفت رو به جلوی خود را تا فراتر از وضعیت درآمد متوسط مدیریت کنند، اما کشورهای دیگر در تله درآمد متوسط گیر کردند. تله درآمد متوسط به شرایطی گفته می‌شود که کشور پس از یک دوره رشد نسبتا خوب در یک سطح درآمدی مانده و دیگر نمی‌تواند به رشد خود ادامه دهد و در نتیجه از پیوستن به طبقه اقتصادهای پردرآمد بازمی‌ماند. تغییر در رهبری صنعت از شرکت‌های جاافتاده و پیشرو به تازه‌واردها در اقتصادهای نوظهور معمولا تنها مستلزم تلاش در سطح شرکت نیست، بلکه به تحولات لحظه‌ای بیرونی که به آنها «پنجره‌های فرصت» گفته می‌شود نیز احتیاج دارد. به نظر جز این حالت، فرصت تغییر برتری معمولا بسیار کم به وجود می‌آید.
کئون‌لی تقسیم‌بندی سه‌گانه‌ای در باب پنجره‌های فرصت پیش‌روی کشورهای در حال توسعه داشته است:
- پنجره فرصت فناوری؛
- پنجره فرصت تقاضا؛
- پنجره فرصت سیاست‌ها و نهادها
بر این اساس در حاضر پنجره‌های فرصت ویژه‌ای برای توسعه صنعت مس در ایران فراهم شده و فرصتی استثنایی برای این صنعت در ایران ایجاد شده است؛ به این ترتیب که:
در بعد نهادها در کشور در حال حاضر جهت‌دهی به حقوق دولتی برای تشویق صادرات محصولات صنایع معدنی دارای ارزش‌افزوده بالا موضوع ماده 43 قانون برنامه ششم توسعه کشور یا اعتبار مالیاتی موضوع قانون جهش تولید دانش‌بنیان را می‌توان به عنوان پنجره فرصت نهادی برای توسعه فناوری در نظر گرفت.
در بعد تقاضا، جهت‌دهی به خریدهای شرکت‌های دولتی و بزرگ به‌ویژه در حوزه محصولات پیشرفته مسی را می‌توان به‌عنوان پنجره فرصت تقاضا در نظر گرفت. بر این اساس برنامه‌های کشور در حوزه توسعه تولید ماشین‌آلات الکتریکی یا توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور می‌تواند به عنوان یک پنجره فرصت تقاضای داخلی در نظر گرفته شود. در بعد پنجره فرصت تقاضای خارجی نیز حمایت از صادرات محصولات به‌ویژه در قالب موافقت‌نامه‌های تجارت ترجیحی یا حمایت از حضور شرکت‌های داخلی در نقاط با ارزش‌افزوده بالای زنجیره ارزش جهانی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. در نهایت توسعه فناوری‌های نوظهور، به‌ویژه فناوری‌های صنعت نسل4 و تمرکز شرکت‌های داخلی بر آنها پنجره فرصتی است که رقبا به‌سرعت از آن بهره‌برداری کرده‌اند؛ اما شرکت‌های ایرانی از آن تا حدودی غافل هستند. همان‌گونه که تجربه توسعه شرکت پوسکو کره‌جنوبی نشان داد، کره‌جنوبی با وجود مخالفت‌های مختلف نظیر مخالفت بانک جهانی، توسعه صنعت فولاد را با بهرهگیری از پنجره فرصت پیش‌آمده برای خرید شرکت نیپول استیل ژاپن، پوسکو ژاپن توسط شرکت پوسکو دنبال کرد و در حال حاضر این شرکت چهارمین تولیدکننده فولاد جهان است.
۱. برای تولید یک‌میلیون ریال مس و سنگ‌آهن به ترتیب ۲.۵ و ۳ کیلووات ساعت برق مصرف می‌شود. این رقم برای متوسط مواد معدنی ۲.۶ است. برای تولید یک‌میلیون ریال مس و سنگ‌آهن به ترتیب ۰.۰۳۸ و ۰.۰۹۹مترمکعب گاز مصرف می‌شود. این رقم برای متوسط مواد معدنی ۰.۰۷۴ است (محاسبات با استفاده از داده‌های مرکز آمار ایران).
۲. در این خصوص مشاهده می‌شود برای نمونه صادرات سیم و کابل‌های مسی کشورهایی مثل ترکیه و آلمان بدون برخورداری از منابع بیشتر از صادرات کل محصولات زنجیره مس ایران است.
